Ζαγόρι, Οκτώβριος 2022.

Το Ζαγόρι είναι περιοχή στην οροσειρά της Πίνδου, στην Ήπειρο, στη βορειοδυτική Ελλάδα. Στην περιοχή υπάρχουν 46 οικισμοί τα αποκαλούμενα Ζαγοροχώρια, τα οποία είναι διάσπαρτα στους πρόποδες της Πίνδου. Στην αρχαιότητα η περιοχή ονομάζονταν «Παροραία», και οι κάτοικοί της «Παροραίοι», δηλαδή αυτοί που ζουν πίσω από τα όρη. Η λέξη Ζαγόρι προέρχεται από την Σλαβική πρόθεση Za που σημαίνει «πίσω» και το ουσιαστικό gora που σημαίνει «βουνό» το οποίο με την σειρά του είναι παραφθορά του ελληνικού όρος. 

Τα πρώτα ευρήματα ανθρώπινης παρουσίας στην περιοχή (οστέινα και λίθινα εργαλεία, καθώς και 20.000 τμήματα οστών των θηραμάτων) ανάγονται στην ανώτερη Παλαιολιθική εποχή (14.000 - 8.000 π.Χ.). Εντοπίστηκαν το 1987, σε ασβεστολιθικό σπήλαιο – πλάτους 25μ και βάθους 10μ. – στη θέση Κλειδί, στην δεξιά όχθη του ποταμού Βοϊδομάτη (από τις σλάβικες λέξεις voda (=νερό) και mati (=πηγή) ή ma (=μάνα) και όχι από το μάτι του βοδιού!) σε υψόμετρο 500μ. κοντά στη Μονή Αγίων Αναργύρων Κλειδωνιάς. Ανάλογα ευρήματα έχουν επίσης εντοπιστεί σε άλλα γειτονικά σπήλαια και στο σπήλαιο της Καστρίτσας, στις όχθες της λίμνης των Ιωαννίνων.

Στην αρχαιότητα η περιοχή του Ζαγορίου κατοικήθηκε από τους Τυμφαίους και αποτέλεσε τμήμα του αρχαίου ελληνικού βασιλείου των Μολοσσών. Η Ολυμπιάδα, η μητέρα του Μεγάλου Αλεξάνδρου  καταγόταν από την πόλη «Μολοσσίδα», στην συμβολή των ποταμών Βοϊδομάτη, Αώου και Σαραντάπορου στο βόρειο όριο του Ζαγορίου. Ο Πύρρος Α’ (318 – 272 π.Χ.) ήταν ο πιο γνωστός βασιλιάς των Μολοσσών. Υπολείμματα κυκλώπειων τειχών στο Σκαμνέλι βεβαιώνουν ανθρώπινη κατοίκηση προ χιλιάδων ετών. Από τον 9ο ως τον 4ο αιώνα π.Χ. υπήρχε ένας μικρός οικισμός Μολοσσών μεταξύ Μονοδενδρίου και Βίτσας, με πέτρινα σπίτια και δύο νεκροταφεία, που έχουν αποφέρει σημαντικά ευρήματα. Πάντως, σχεδόν καθ' όλους τους ιστορικούς χρόνους ο πληθυσμός ήταν αραιός, ενώ η γη ήταν κατάλληλη κυρίως για κτηνοτροφία και καυσόξυλα για τις τοπικές ανάγκες.

Το πέρασμα των Σλάβων κατά την πρώιμη Βυζαντινή περίοδο πιστοποιείται από πολλά τοπωνύμια και την ίδια άλλωστε την ονομασία της περιοχής. Υπό τη Βυζαντινή αυτοκρατορία το Ζαγόρι προσείλκυε κατά καιρούς ομάδες στρατιωτών, που έχτιζαν χωριά και εγκαθίσταντο εκεί.

Από το 1204 ως το 1337 η περιοχή αποτέλεσε τμήμα του τοπικού Δεσποτάτου της Ηπείρου. 

Το 1348 η περιοχή περιήλθε στην εξουσία των Σέρβων και το Δεσποτάτο της Ηπείρου ανασυγκροτήθηκε και ήταν υπό τη Λατινική κυριαρχία υπό τον Κάρολο Β΄ Τόκκο, όταν τα Ιωάννινα και το Ζαγόρι υποτάχθηκαν στους Τούρκους το 1430, την εποχή του Σουλτάνου Μουράτ Β΄.

Το 1430 (αλλού γράφουν 1431) – 23 χρόνια πριν την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 – 14 από τα χωριά του Κεντρικού  Ζαγορίου (Βίτσα, Δίκορφο, Δίλοφο, Ελαφότοπος, Κήποι, Κουκούλι, Μανασσής και Φραγκάδες καθώς κι έξι ακόμα χωριά που εγκαταλείφθηκαν στο παρελθόν και είναι άγνωστη η θέση τους σήμερα) δήλωσαν υποταγή στον Μέγα Βεζίρη Καρά Σινάν Πασά ενώ λίγο αργότερα υπέγραψαν τη συνθήκη του Βοϊνίκου  και τα χωριά του ανατολικού και δυτικού Ζαγορίου που είχαν αντισταθεί στον Σινάν Πασά.

Ιστορική αναδρομή...

«…Η ιστορία, όμως, του Ζαγορίου αρχίζει ουσιαστικά μετά το 1430, όταν τα Ιωάννινα κατακτήθηκαν από τους Τούρκους, οι οποίοι προκειμένου να εξασφαλίσουν χωρίς προβλήματα την κυριαρχία στα ορεινά χωριά, εφάρμοσαν την πολιτική της παραχώρησης προνομίων σε κοινότητες, που συνθηκολόγησαν μαζί τους. Τα προνόμια, που παραχωρήθηκαν στα Ζαγοροχώρια διατηρήθηκαν μέχρι το 1868. Μεταξύ των προνομίων, ήταν και η ελευθερία στην εκτέλεση των θρησκευτικών καθηκόντων των Ελλήνων. Το 1913 τα Ζαγοροχώρια απελευθερώθηκαν από τους Τούρκους και ακολούθησαν από εκεί και πέρα την ιστορική πορεία του Ελληνικού Έθνους. Πριν από την Τουρκική επέλαση, αλλά και κατά τη διάρκεια, αρκετοί κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής είχαν δείξει το πάθος τους για τα γράμματα. Ήδη από το 1780 λειτούργησαν σχολεία σε πολλά χωριά, κατασκευάστηκαν βιβλιοθήκες ενώ το 1815 ιδρύθηκε Πανεπιστήμιο στη Μονή Ρογκοβού στο Τσεπέλοβο. Ιδιαίτερα σημαντική, όμως, ήταν και η συμβολή όλων των κατοίκων στον πόλεμο του ’40. Σε όλα τα ιστορικά ντοκουμέντα γίνεται ξεχωριστή αναφορά στις γυναίκες της περιοχής, που μέρα και νύχτα μετέφεραν με τα ζώα πυρομαχικά και άλλα εφόδια, στα βουνά της Πίνδου, όπου μαίνονταν οι μάχες και στη συνέχεια γύριζαν πίσω μεταφέροντας τους τραυματίες για να τους περιθάλψουν.»

Η Συνθήκη του Βοϊνίκου που υπεγράφη το 1430 μ.Χ. μεταξύ του Καρά Σινάν πασά και 14 χωριών του Ζαγορίου τα οποία ζήτησαν αυτονομία, αυτοδιοίκηση και πλήρη ατέλεια. Ο Καρά Σινάν πασάς θεώρησε την αυθόρμητη αυτή υποταγή των 14 χωριών πολύ καθοριστική για την παράδοση του φρουρίου των Ιωαννίνων, παραχώρησε αυτονομία και αυτοδιοίκηση στα χωριά αυτά και αντί φόρων τα χωριά υποχρεούντο να στέλνουν κάθε χρόνο στην Κωνσταντινούπολη έναν ορισμένο αριθμό ανδρών ανάλογα με τον πληθυσμό του κάθε χωριού για διάστημα 50 ημερών που θα υπηρετούν ως ιπποκόμοι στα ιπποστάσια του Σουλτάνου (Βοϊνάκ = ιπποκόμος και βοϊνίκηδες = στρατεύσιμοι).

Πολλοί βοϊνίκηδες όταν τελείωνε η θητεία τους εγκαθίσταντο στην Κωνσταντινούπολη και καλούσαν εκεί και τους συγγενείς τους, όπου αργότερα απλώθηκαν στην Βλαχία, Ρωσία, Μικρά Ασία, Σερβία, Αυστρία, Βεσσαραβία και αλλού, όπου πρόκοψαν και έκαναν μεγάλη περιουσία.

Ο θεσμός αυτός κράτησε ως το 1670, οπότε τα χωριά του Ζαγορίου κατάφεραν αντί στρατευσίμων ανδρών να πληρώνουν φόρους. Έτσι σύμφωνα με τον Π. Αραβαντινό στην Χρονογραφία της Ηπείρου (Β’ 1856, σ.34) το Κουκούλι έστελνε 7 στρατεύσιμους και αργότερα κατέβαλλε χρηματικό ποσόν 400 άσπρα.

Ζαγόρι. Παράδοση και χώρος.

Κάθε κοινότητα εξέλεγε δυο αντιπροσώπους, τους «βεκύληδες». Εκείνοι εξέλεγαν το Ζαγορκοτσάμπαση ή βεκύλη του Ζαγοριού. Τούτος διοικούσε το Ζαγόρι σύμφωνα με τα «σιουρούτια» δηλαδή τις συμβάσεις με την τουρκική πύλη. Γύρω στα 1600 πολλοί Ζαγοριανοί αναζήτησαν καλύτερη τύχη στη Ρουμανία και τη Ρωσία. Από τότε άρχισε η μεγάλη ανάπτυξη στο εμπόριο, τη βιοτεχνία και την παιδεία.

Κοινό των Ζαγορισίων.

Ωστόσο υπήρξαν 14 χωριά στο κεντρικό Ζαγόρι τα οποία κατάφεραν να έρθουν σε μια πολύ ευνοϊκή για αυτά συμφωνία με τους Οθωμανούς. Βάσει της συμφωνίας (συνθήκη του Βοϊνίκου), τα χωριά θα ήταν υποτελή στους Οθωμανούς ωστόσο θα διατηρούσαν την αυτονομία τους και την διαχείριση των δικών τους εσωτερικών υποθέσεων με δική τους τοπική κυβέρνηση. Ο επικεφαλής της τοπικής κυβέρνησης έφερε τον τίτλο του Βεκύλη και εκλέγονταν κάθε 6 μήνες ή ανά έτος, ενώ παράλληλα υπήρχε και το συμβούλιο των γερόντων (δημογέροντες) το οποίο απαρτίζονταν από αντιπροσώπους του κάθε χωριού. Επιπλέον, οι πολίτες του κοινού δεν θα πλήρωναν φόρους στους Οθωμανούς, αλλά θα παρείχαν βοηθητικές υπηρεσίες όποτε τους ζητούνταν, κυρίως με την υποστήριξη στους Σπαχήδες (έφιπποι πολεμιστές του οθωμανικού ιππικού). Στα τέλη του 15ου αιώνα, εισήχθησαν στο κοινό και τα χωριά του ανατολικού Ζαγορίου.

Η συμφωνία τροποποιήθηκε το 1670, όταν και το κοινό απέκτησε την επίσημη ονομασία ως Κοινόν τῶν Ζαγορισίων και η ομοσπονδία απέκτησε επιπλέον πολύ σημαντικά προνόμια (σιουρούτια), κυρίως χάρη στην επιρροή των Φαναριωτών της Κωνσταντινούπολης με καταγωγή από την περιοχή. Βάσει των νέων προνομίων το κοινό πλέον μπορούσε να πληρώσει φόρο αντί να συνδράμει στις τάξεις των Σπαχήδων, μπορούσε να εκτελέσει δημόσια την λατρεία της χριστιανικής πίστης, και απαγορεύονταν η είσοδος Τούρκων στο Ζαγόρι. 

Το 1750 εισήλθαν στο κοινό και τα χωριά του δυτικού Ζαγορίου ανεβάζοντας το σύνολο των χωριών του κοινού σε 60, και από το ίδιο έτος ο Βεκύλης του κοινού είχε την κατοικία του στα Ιωάννινα, με αρμοδιότητες την επίβλεψη της συλλογής των φόρων και την απονομή δικαιοσύνης για ζητήματα του αστικού δικαίου.

Η αυτονομία της περιοχής έληξε το 1868 και η περιοχή περιήλθε στην Οθωμανική διοίκηση επί Αμπντούλ Αζίζ, έως τους βαλκανικούς πολέμους της περιόδου 1912-1923 όταν ολόκληρη η περιοχή έγινε τμήμα του κράτους της Ελλάδας.

Η πρώτη ένδειξη για την ύπαρξη των χωριών του Ζαγορίου τοποθετείται στο 912. Η δεύτερη στο 980. Τότε ο άρχοντας Ιωάννης ο Μεγάλος Δομέστικος (το υψηλότερο στρατιωτικό αξίωμα στην ύστερη Βυζαντινή Αυτοκρατορία) έχτισε μία εκκλησία στο Πάπιγκο. Η Τρίτη στο 1114 όταν ο άρχοντας Μιχαήλ ίδρυσε εκκλησία σε χωριό που δεν υπάρχει σήμερα.

Δήμος Ζαγορίου. 

Δήμος της Περιφερειακής Ενότητας Ιωαννίνων, στην Περιφέρεια Ηπείρου, ο οποίος συστάθηκε το 2011, από τη συνένωση των προ υπαρχόντων Δήμων, Ανατολικού Ζαγορίου, Κεντρικού Ζαγορίου και Τύμφης και των Κοινοτήτων, Βοβούσης και Παπίγκου.

Ο Δήμος αποτελείται αποκλειστικά από χωριά, τα καλούμενα Ζαγοροχώρια. Έδρα του είναι οι Ασπράγγελοι και έχει πληθυσμό 3.804 κατοίκους, σύμφωνα με την Απογραφή του 2011.

Χάρτης Ζαγορίου…  
Χάρτης Ζαγορίου…  
Χάρτης με τα χωριά του Ζαγορίου…  

Από τον 16ο έως τον 18ο αι. παρατηρούνται οι μεγαλύτερες οικιστικές μεταβολές στο Ζαγόρι. Από οθωμανικές πηγές (π.χ. το οθωμανικό κατάστιχο (defter) του Ναχιγιέ Ζαγορίου του Λιβά Ιωαννίνων) διαβάζουμε ότι το 1564 τα Ζαγοροχώρια ήταν 58, το 1678 ήταν 60 και τον 18ο αι. έγιναν 46. Πολλά χωριά διαλύθηκαν λόγω λειψυδρίας, κατολισθήσεων και επιδημιών πανώλης και οι εναπομείναντες κάτοικοι ενσωματώθηκαν στα υπόλοιπα. 

Σήμερα, οι αναφορές στον αριθμό των χωριών διαφέρουν από 43 έως 48. Οι περισσότερες όμως συμφωνούν στα 46.

Σημ.: Η αύξουσα αρίθμηση είναι δική μου. Στις πρώτες παρενθέσεις μετά το όνομα, είναι οι παλαιότερες ονομασίες των χωριών που δόθηκαν από τους ντόπιους κατοίκους και στις δεύτερες το υψόμετρο.

Πολλές πληροφορίες διάβασα εδώ...

Το Δυτικό Ζαγόρι περιλαμβάνει τα χωριά 1.Βίτσα σε υψόμετρο 955 μέτρων, 2.Μονοδένδρι (ή Άνω Μαχαλάς) (1.060μ.), 3.Άνω Πεδινά (ή Άνω Σουδενά) (960μ.), 4.Κάτω Πεδινά (ή Κάτω Σουδενά) (940μ.), 5.Ελαφότοπος (ή Τσερβάρι) (1.100μ.), 6.Μεσοβούνι (630μ.), 7.Άνω Κλειδωνιά (ή Λιτουνιάβιστα ή Κλειδωνιάβιστα) (890μ.), 8.Άγιος Μηνάς (ή Ερευνίκιο ή Ρευνίκο) (640μ.), 9.Αρίστη (ή Αρτσίστα) (650μ.), 10.Πάπιγκο ή Μεγάλο Πάπιγκο (940μ.), 11.Μικρό Πάπιγκο (980 μ.) και 12.Βίκος (Βετσικό) (770μ.). 

Το Κεντρικό Ζαγόρι περιλαμβάνει τα χωριά 13.Ασπράγγελοι (ή Ντοβρά σλάβικά dobr-bra-bro ο καλός) (1.000μ.), 14.Δίλοφο (ή Σοποτσέλι, σλαβ. ο τόπος με πολλά νερά) (880μ.), 15.Κουκούλι (900μ.), 16.Καπέσοβο (1.120μ.), 17.Βραδέτο (1.340μ.), 18.Τσεπέλοβο (1.080μ), 19.Σκαμνέλι (1.100μ.), 20.Ηλιοχώρι (ή Ντομπρίνοβο) (920μ.), 21.Βρυσοχώρι (ή Λιασινίτσα ή Λεσινίτσα) (940μ.), 22.Λάιστα (1.020μ.), 23.Κήποι (ή Μπάγια στα σλάβικα Λουτρό) (800μ.), 24.Νεγάδες (1.060μ.), 25.Φραγκάδες (ή Φρίντζι) (960μ.), 26.Λεπτοκαρυά (ή Λιασκοβέτσι) (1.020μ.), 27.Διπότομο (ή Μέγα Ανήλιο ή Στόλοβο στα σλάβικα κάθισμα ή θρόνος) (820μ.), 28.Καλουτάς (ή Καλωτά) (840μ.), 29.Μανασσής (900μ.), 30 Δίκορφο (ή Τσ(ι)οντίλα ή Ζωνδήλα) (1.000μ.), 31.Ελάτη (ή Μπούλτση) (960μ) 

Το Ανατολικό Ζαγόρι περιλαμβάνει τα χωριά  32.Ανθρακίτης (ή Καμνιά) (730μ.), 33.Καβαλάρι (640μ.),  34.Καρυές (ή Μογγλιούς) (940μ), 35.Μηλιωτάδες (540μ), 36.Δεμάτι (820μ.), 37.Πέτρα (960μ.), 38.Ιτέα (ή Ντουχάνιστα) (920μ.), 39.Τρίστενο (ή Δρεστενίκος ή Ντρεστενίκο) (940μ.), 40.Γρεβενίτι (980μ.), 41.Δόλιανη (ή Νέο Αμαρούσιο) (920μ.), 42.Καστανώνας (ή Δραγάρι) (1.030μ.), 43.Μακρίνο (980μ.), 44.Ελατοχώρι (ή Τσερνέσι), (1.100μ.), 45.Φλαμπουράρι (1.000μ.) και 46.Βοβούσα (1.000μ.). 

(Σύκας, 2003:11).           

Η Βικιπαίδεια περιλαμβάνει στα Ζαγοροχώρια και τους Λιγκιάδες που είναι εμπρός απ’ το Μιτσικέλι με θέα στη Παμβώτιδα, τη λίμνη των Ιωαννίνων και όχι πίσω από το βουνό. 

Το Ζαγόρι, δεν είναι κοντά στην Αθήνα (1) αλλά θεωρώ ότι είναι ένας ιδανικός και όμορφος ορεινός προορισμός για όλες τις εποχές του χρόνου – αρκεί να έχετε τις σωστές αλυσίδες τον χειμώνα – που αρέσει σε όλους, εκτός απ’ τον μικρό μου αδερφό και τη σύζυγό του που μένουν στα Γιάννενα. Προσφέρει δε τα πάντα. Δύο εθνικούς δρυμούς, του Βίκου – Αώου και της Πίνδου (Βάλια Κάλντα), εντυπωσιακούς ορεινούς όγκους (2) – η πρωινή θέα του όγκου της Γκαμήλας από τον Αώο και των πύργων της Αστράκας με τα χρώματα του απογεύματος, ειδικά από το Μικρό Πάπιγκο είναι μοναδική – απότομες κορυφές για ανάβαση, απόκρημνα βράχια για αναρρίχηση όλων των βαθμών, ραχούλες για αλεξίπτωτο πλαγιάς, το φαράγγι του Βίκου (3) και άλλα μικρότερα για διάσχιση με τα πόδια ή με πλεούμενο (4), βάραθρα (της Προβατίνας έχει βάθος 407μ.), πολλά μονοπάτια διαφόρων δυσκολιών για περπάτημα, ποδήλατο βουνού ή ιππασία, πολλά χιλιόμετρα χωμάτινων διαδρομών για 4x4 μέσα σε πανέμορφα δάση, δρακόλιμνες – εκτός από την γνωστή κάτω από την Αστράκα, έχει και ο Σμόλικας δίπλα τη δική του (5) – πολλά και πεντακάθαρα νερά, την τεχνητή λίμνη του Αώου, την Βάλια Κάλντα, τοπία και εικόνες που θα σας μείνουν αξέχαστες, γραφικά πέτρινα χωριά για χαλαρές ή μη βόλτες, ωραία καταλύματα από πέτρα και ξύλο – υλικά που αφθονούν στην περιοχή – για ευχάριστη διαμονή, ταβέρνες με καλό φαγητό και ποτό και – μη το ξεχάσω – γεφύρια, πολλά γεφύρια, πάρα πολλά γεφύρια. 

Εδώ…  λεπτομέρειες κι εικόνες για τα 93 πέτρινα γεφύρια του Ζαγορίου! 
Εδώ…  τα ξεχασμένα μνημεία της Ηπείρου. 

Σημειώσεις:

(1) Η απόσταση κι ο χρόνος έχουν μειωθεί σημαντικά και μέχρι τα Ιωάννινα η νέα ΕΟ Κορίνθου – Πατρών, η Γέφυρα Ρίου – Αντιρρίου και η Ιόνια Οδός (Α5) είναι πλέον κλειστοί και ασφαλείς αυτοκινητόδρομοι ταχείας κυκλοφορίας.

(2) Η Γκαμήλα – ή οροσειρά της Τύμφης επίσημα –  είναι το βουνό που μαζί με τα Βαρδούσια έχω περπατήσει, σκαρφαλώσει, τρομάξει, τσαλαβουτήσει, κολυμπήσει τις περισσότερες φορές και όλες τις εποχές του χρόνου! Σήμερα βλέποντας την ορθοπλαγιά της Αστράκας από το καταφύγιο, ΤΡΟΜΑΖΩ και σκέφτομαι, γιατί έπρεπε να «ανέβω» από ‘κει εγώ ο… μ(πιπ); Χάθηκαν τα μονοπάτια κι οι ραχούλες; Το γνωστό «Because it’s there» του George Mallory στους New York Times το 1923, δεν με… εφησυχάζει.

(3) Το Φαράγγι του Βίκου, σύμφωνα με το βιβλίο Guinness, είναι το βαθύτερο φαράγγι στο κόσμο σε αναλογία βάθους 900μ. / 1.100μ. πλάτους = 82%. Το μήκος του – χωρίς τα παρακλάδια – είναι περίπου 11 χλμ. και διασχίζεται από τον ποταμό Βοϊδομάτη. Εκτείνεται από τα χωριά Μονοδένδρι και Κουκούλι μέχρι το χωριό Βίκος (Βετσικό). Στην περιοχή δεν επιτρέπεται κανένα είδος ανθρώπινης δραστηριότητας που να έχει σχέση με κτηνοτροφία ή υλοτομία.  Είναι γεωπάρκο από το 2010 και προστατεύεται από την UNESCO.

Το φαράγγι του Βίκου ακόμα κι αν το περπατήσατε ή διστάσατε να το διασχίσετε, πρέπει να το δείτε κι από ψηλά. Από 4 + 1 σημεία. Από το «παρατηρητήριο» στο χωριό Βίκος, από τη θέση Οξυά πάνω από το Μονοδένδρι, από το μπαλκόνι της Αγίας Παρασκευής στο Μονοδένδρι  και από τη θέση Μπελόη πάνω από το Βραδέτο. Εντυπωσιακή είναι και εικόνα του από το «οροπέδιο» ή την κορυφή της Αστράκας (2.432μ.) που μοιάζει σαν τεράστια μαχαιριά στο βουνό! 

(4) Λίγα λόγια για τις «extreme» υδάτινες δραστηριότητες που διαφημίζουν κατά κόρον τα δημοσιεύματα στο διαδίκτυο για την περιοχή. Τα πιο «άγρια» νερά τα είδα άνοιξη στον Αώο τέλη της  δεκαετίας του ’70 και αρχές του ’80 πριν την κατασκευή των 7 φραγμάτων της ΔΕΗ το 1987 πάνω από το Μέτσοβο και τη δημιουργία της τεχνητής Λίμνης Πηγών Αώου που «γέμισε» το 1990. Η εικόνα της λίμνης είναι εντυπωσιακά όμορφη όλες τις εποχές του χρόνου. Τα νερά όμως που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή της ηλεκτρικής ενέργειας δεν επιστρέφουν στον Αώο αλλά οδηγούνται στον Μετσοβίτικο, τον παραπόταμο του Άραχθου με αποτέλεσμα η σημερινή εικόνα του ποταμού σε ποσότητα νερών  και σε ορμή – συγκριτικά τουλάχιστον με το παρελθόν – να είναι θλιβερή. 

Τα νερά του Βοϊδομάτη – τουλάχιστον όσες φορές τα είδα εγώ – ήταν τρεχούμενα μεν ήρεμα δε, ιδανικά για αρχάριους ή οικογένειες που θέλουν να απολαύσουν όμορφες βαρκάδες μέσα στο πράσινο αλλά extreme rafting δεν προσφέρουν.  Οι σκληροπυρηνικοί που όντως ψάχνετε για πιο άγρια περάσματα, ρωτήστε αν όντως υπάρχουν στην περιοχή και πότε. 

(5) 40° 05.383'n, 20° 55.567'e Σμόλικας το 2ο ψηλότερο βουνό της Ελλάδος. Κορυφή (2637μ) 
40° 05.400'n, 20° 54.545'e Δρακόλιμνη Σμόλικα (λεπτομέρειες στην 3η διαδρομή)

(6) «Η 1η ορεινή μεραρχία ορεινών καταδρομών «Εντελβάις» στην διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αποτέλεσε έναν από τους πιο εγκληματικούς στρατιωτικούς σχηματισμούς της γερμανικής Βέρμαχτ  Δολοφόνησε πάνω από 60.000 αμάχους στην τότε Σοβιετική Ένωση, στα Βαλκάνια και στα  χωριά της Ηπείρου. «Επί ενάμιση χρόνο αυτό έκαναν κάθε μέρα, είχαν συνηθίσει να σκοτώνουν».

«Με τα μέχρι τώρα στοιχεία που έχει  συγκεντρώσει ο κ. Αλέκος Ράπτης, μέσα από ημερήσιες αναφορές και το πολεμικό ημερολόγιο, προκύπτει  ότι στον Νομό Ιωαννίνων η μεραρχία «Εντελβάις», στο πέρασμα της από την Αλβανία προς την Ήπειρο το καλοκαίρι του 1943, κατέστρεψε και έκαψε 342 χωριά, 6.804 οικίες, ενώ δολοφόνησε περισσότερους από 2.660 άμαχους πολίτες. Η μεραρχία «Εντελβάις» παρέμεινε στην Ήπειρο  για 4 μήνες από τον Ιούλιο έως τον Νοέμβριο του 1943 και επανήλθε ξανά το 1944.»  Bloodstained Edelwess. Wehrmacht 1st Mountain division 

…υπάρχει μια απόρρητη έκθεση της Γερμανικής Υπηρεσίας Στρατιωτικών Ιστορικών Ερευνών του Γερμανικού Στρατού (MGFA),  προς το Γερμανικό Υπουργείο Άμυνας η οποία αναφέρει πως: «H  1η ορεινή μεραρχία ορεινών καταδρομών «Εντελβάις» αποτέλεσε υπόδειγμα για την πολεμική της δραστηριότητα στα Βαλκάνια στην διάρκεια του Β΄ Π.Π.»  Μαρτυρίες!  

Οι Γερμανοί στρατιώτες μιλούν για τη σφαγή στο Κομμένο. 

Ο ιστορικός ερευνητής κ. Αλέκος Ράπτης, είναι αυτός που τον Φεβρουάριο του 2016 παρέδωσε τον ολοκληρωμένο φάκελο,  ανταποκρινόμενος στο κάλεσμα του Ελληνικού Κοινοβουλίου για την διεκδίκηση των γερμανικών αποζημιώσεων και οφειλών, στον βουλευτή του ΣΥΡΙΖΑ Γιάννη Καραγιάννη, ο οποίος με την σειρά του τον κατέθεσε  στον Πρόεδρο της Διακομματικής Επιτροπής Τριαντάφυλλο Μηταφίδη, για την διεκδίκηση των γερμανικών οφειλών. Περισσότερα εδώ... 

Ένας μακρύς κατάλογος των εκτελέσεων των κατοχικών στρατευμάτων 1941-1944…

Θεωρούμε το Φθινόπωρο την καλύτερη εποχή για επίσκεψη στα Ζαγοροχώρια, αν και φέτος λόγω ανομβρίας τα νερά ήταν λιγότερα από κάθε άλλη επίσκεψή μας στο παρελθόν. 

Ξεκινήσαμε από την Κηφισιά για τα Ζαγοροχώρια, το Σάββατο το πρωί της 22ης Οκτωβρίου 2022, η Άννα, η Σωτηρία, ο Γιώργος κι εγώ, με καιρό - όλες τις ημέρες - μάλλον καλοκαιρινό παρά φθινοπωρινό. Προτιμήσαμε το  φέριμποτ από το Ρίο για ξεκούραση και να δούμε άλλη μία φορά την εντυπωσιακή κρεμαστή γέφυρα Ρίου - Αντιρρίου από κάτω. 

Καιρός – πρόγνωση 7 ημερών - στο Ζαγόρι
Καιρός Άνω Πεδινά πρόγνωση 10 ημερών
Καιρός Τσεπέλοβο πρόγνωση 14 ημερών

Σταθμοί Διοδίων: Αττικής οδού 2.80€, Ελευσίνας 2.10€, Ισθμού 1.80€, Κιάτου 2.30€, Ελαιώνα 3.30€, Ρίου 2.30€, γέφυρας Ρίου-Αντιρρίου 13.70€, Κλόκοβας 3.00€, Αγγελοκάστρου 3.55€, Μενιδίου 3.05€, Τερόβου 3.15€ = 41.05€ αν περάσουμε από τη γέφυρα Ρίου-Αντιρρίου (τελευταία ενημέρωση: 22 Αυγ 2022) ή 41.05€-13.70€+6.5€ ).= 33.85€ με το φέριμποτ – δρομολόγιο κάθε 20’. Οι επιβάτες περνούν απέναντι δωρεάν. Πληρώσαμε άλλα τόσα συν 1.20€ στην επιστροφή μας από Μέτσοβο μέσω της Εγνατίας Οδού!

Φτάσαμε στο Μονοδένδρι - το χωριό που προτιμήσαμε για τη διαμονή μας - στις 15:00 το μεσημέρι. 

Δεν είδαμε φαρμακείο, φούρνο ή Σούπερ Μάρκετ στα Ζαγοροχώρια. Στο Μονοδένδρι μας είπαν ότι συγκεκριμένες ημέρες και ώρες περνάει αυτοκίνητο φούρνου που πουλάει ψωμί. Είδαμε δύο πρατήρια καυσίμων, της Εκο έξω από τους Ασπραγγέλους και της Avin κοντά στους Μηλιωτάδες ενώ τοποθετούνται σιγά-σιγά και ΑΤΜ! Είδαμε 1 στον κεντρικό δρόμο κοντά στην πλατεία της Βίτσας. 

Μας άρεσαν…

Η βόλτα στην όχθη της Λίμνης των Ιωαννίνων.
Η θέα της Λίμνης των Ιωαννίνων και του μικρού νησιού από το χωριό Λιγκιάδες.
Η θέα στο φαράγγι του Βίκου από το χωριό Βίκος, τη θέση Οξυά και περισσότερο από τη θέση Μπελόη.
Τα περισσότερα από τα 30 χωριά που επισκεφτήκαμε.
Τα πέτρινα γεφύρια της περιοχής και ιδιαίτερα της Κόνιτσας, του Πλακίδα και του Πετσιώνη κοντά στους Κήπους.
Η ασφάλτινη διαδρομή, μέσα σε πυκνά δάση με θέα στην οροσειρά της Τύμφης, από Κόνιτσα – Παλαιοσέλι – Λάϊστα μέχρι το Σκαμνέλι.
Η ασφάλτινη διαδρομή, σε καταπράσινο τοπίο, από τους Ασπράγγελους – Ελάτη – Δικόρυφο – Μανασσή – Καλουτά μέχρι τον Ανθρακίτη.
Η ασφάλτινη διαδρομή από Ανθρακίτη μέχρι τους Κήπους.
Η χωμάτινη διαδρομή μέσα σε πυκνά δάση από Σκαμνέλι – Βρύση Τσούκα – Βοβούσα.
Η ασφάλτινη διαδρομή από Βοβούσα μέχρι Φλαμπουράρι.
Η Λίμνη των Πηγών Αώου και λιγότερο η Λίμνη Ζορίκα με τα νούφαρα.
Η απογευματινή βόλτα στο Μέτσοβο.
Ο καιρός που θύμιζε περισσότερο Καλοκαίρι και λιγότερο Φθινόπωρο.

Δεν μας άρεσαν…

Ο καιρός που θύμιζε περισσότερο Καλοκαίρι και λιγότερο Φθινόπωρο.
Η έλλειψη νερού στα περισσότερα ρέματα που είδαμε και γενικά στην περιοχή.
Τα πολλά και ακριβά διόδια ειδικά οι 3 σταθμοί μαζεμένοι σε λίγα χλμ. πριν, μετά και στη γέφυρα Ρίου – Αντιρρίου.
Οι πανάκριβες τιμές των καυσίμων.
Η συμπεριφορά του «εργαζόμενου» στην Avin στον ΣΕΑ Επισκοπικού στο ρεύμα προς Αθήνα που ουσιαστικά αρνήθηκε να μας εξυπηρετήσει.

Οι φωτογραφίες μου σ' αυτό το ταξίδι ήταν σχετικά καλές κι ενδιαφέρουσες.

Αυτή το φορά απέφυγα να τραβήξω βίντεο με τη Nikon και τον βαρύ φακό της Tamron. Στα περισσότερα βίντεο όμως της GoPro 7 είδα αρκετά υπερφωτισμένα κομμάτια.

Το drone με τρόμαξε στην επιστροφή του στην Αγία Παρασκευή στο Μονοδένδρι όταν κατέβαινε δίπλα στα κάθετα βράχια χωρίς να το βλέπω εγώ και γενικά το αποτέλεσμα δεν με ικανοποίησε.

Οι αντανακλάσεις στο παρμπρίζ και τα πολλά χαμένα κορμιά των εντόμων που τερμάτιζαν άδοξα τη ζωή τους πάνω του με υποχρέωσαν να τοποθετήσω τη GoPro εξωτερικά στο παρμπρίζ με τηλεχειρισμό από το κινητό. Το κινητό όμως αρκετές φορές μπλόκαρε για μερικά  λεπτά και δεν ξέραμε αν βιντεοσκοπούσε ή όχι.

Καύσιμα… Πρατήρια βενζίνης.  

Στα Ζαγοροχώρια είδαμε 2 πρατήρια καυσίμων, στους Ασπράγγελους (EKO) και στους Μηλιωτάδες (Avin).

Συνολικά - και τις 5 ημέρες - διανύσαμε 1.533 χλμ. Καταναλώσαμε 226,79 λίτρα απλής αμόλυβδης βενζίνης με μέση κατανάλωση 14,79 λίτρα ανά 100 χλμ και πληρώσαμε 468 ευρώ!  Στον ΣΕΑ Επισκοπικού στο ρεύμα προς Ιωάννινα γεμίσαμε με 2,062 ευρώ το λίτρο (Avin), δύο φορές στους Ασπράγγελους με 2,049 ευρώ το λίτρο (EKO), στον ΣΕΑ Φιλιππιάδας (Shell) με 2,089 ευρώ το λίτρο και στην Κηφισιά 2,059 ευρώ το λίτρο (EKO). Στην περιοχή των Ιωαννίνων είδαμε αρκετά πρατήρια με τιμή κάτω των 2 ευρώ!

Τον Ιούλιο του 2021 – στη Μάνη και συγκεκριμένα στην Αρεόπολη - είχαμε γεμίσει με 1,693 ευρώ το λίτρο. Τον Ιούλιο του 2022 στη Γιάλοβα γεμίσαμε με 2,430 ευρώ το λίτρο (Shell),

Θεωρητικά με την τιμή του 2021 των 1,693 ευρώ το λίτρο x 226,79 λίτρα που καταναλώσαμε, θα πληρώναμε 383,96 ευρώ. 468 - 383,96 = 84,04 ευρώ λιγότερα!
Με την τιμή του Ιουλίου 2022 των 2,430 ευρώ το λίτρο x 226,79 λίτρα που καταναλώσαμε, θα πληρώναμε 551,10 ευρώ. 551,10 - 468 = 83,10 ευρώ περισσότερα!

Φάγαμε μέτριο έως καλό φαγητό με τιμές πιό ακριβές από τα συνηθισμένα. Τις επόμενες ημέρες θα ανεβάσω και τις κριτικές μου. 

2/5 Μονοδένδρι. Η πίτα της Κικίτσας.
3/5 Μικρό Πάπιγκο. Δίας
3/5 Βραδέτο. Λάμπρος.
4/5 Μικρή Άρκτος. Τσεπέλοβο.
4/5 Μονοδένδρι. Οι πίτες της Φρόσως.

Στα του Jeep τώρα. Με 14,79 λίτρα μέση κατανάλωση ανά 100 χιλιόμετρα με τα περισσότερα από αυτά με cruise control «στας Εθνικάς Οδούς» δεν μπορώ να πω ότι είμαι χαρούμενος. 

Παράπονα έχω και με τον χώρο αποσκευών. Μαζί μ' αυτά που κουβαλάω πάντα «δια παν ενδεχόμενο» στα όρη στ' άγρια βουνά - ιμάντες, εφεδρική μπαταρία, καλώδια κλπ. - είναι μικρός για τις βασικές αποσκευές 4 ατόμων.

Τετρακίνηση δεν έβαλα πουθενά. Όλοι οι χωματόδρομοι που πατήσαμε ήταν στεγνοί. Ακόμα και η διάσχιση του όμορφου δάσους από Σκαμνέλι μέχρι Βοβούσα που την υπολόγιζα λασποπεριπέτεια ήταν στεγνή και βατή ακόμα και με χαμηλό σεντάν. Και με λίγα χλμ. σηκώναμε πίσω μας σύννεφο σκόνης.

Ούτε στα μονοπάτια συναντήσαμε δυσκολίες. Οι ορειβατικές αρβύλες έμειναν πεισματικά στο Jeep να πιάνουν χώρο. Μόνη απώλεια τα αθλητικά παπούτσια της Άννας που παρέδωσαν σόλες στο ομαλό μονοπάτι προς τη Θέση Μπελόη - λάθος μας που ξεχάσαμε μία σόλα δίπλα, σ’ ένα βραχάκι. Στο συγκεκριμένο μονοπάτι ο Γιώργος έγινε έξαλος (*) με τον χρόνο των 15 λεπτών που κάποιος… αχαρακτήριστος έγραψε στην κίτρινη πινακίδα κοντά στον χώρο στάθμευσης και όχι με τον εαυτό του που έκανε σχεδόν μία ώρα να φτάσει στο μπαλκόνι! Ευχάριστη νότα οι πολλοί ξένοι τουρίστες που συναντήσαμε στη διαδρομή που μας έλεγαν και καλημέρα, αρκετοί δε στα Ελληνικά!

(*) το σωστό είναι με ένα λάμδα. Το εξάλλου είναι με δύο.

Αν και τέλος Οκτώβρη - να το επαναλάβω - συναντήσαμε πολλούς ξένους τουρίστες, είτε μόνους - σαν τον Ντέρεκ από το Άμστερνταμ με τη φορτωμένη μοτοσυκλέτα του - είτε οικογένεις είτε γκρουπ.

Προσοχή: Στα χωριά Δίλοφο, Κουκούλι, Μικρό Πάπιγκο και Καπέσοβο, δεν επιτρέπεται η  κυκλοφορία τροχοφόρων εντός των οικισμών.

Αν δεν ενδιαφέρεστε για τα σχόλιά μου και τις συντεταγμένες των περιοχών, πιέστε στην εικόνα που ακολουθεί να δείτε το βίντεό μας στο YouTube. Επιλέξτε υψηλή ανάλυση (HD) 1080 και πλήρη οθόνη (full screen).

Ακολουθούν οι διαδρομές που είχα σχεδιάσει ανά ημέρα με συντεταγμένες και σχόλια. 
Λόγω χρόνου και... διαπιστώσεων του πληρώματατος το πρόγραμμα δεν τηρήθηκε κατά γράμμα.

1η ημέρα… Κηφισιά – Ρίο – Ιόνια Οδός (Α5) – Λίμνη Ιωαννίνων – Λιγκιάδες – Μνημείο Ζαγορίσιας Γυναίκας Πίνδου – Μονοδένδρι     476 χλμ 5 ώρες και 34 λεπτά.

38° 18.504'n, 21° 46.740'e Ρίο Δυτική προβλήτα.  Από Κηφισιά  211 χλμ σε 2 ώρες και 6 λεπτά.

39° 32.768'n, 20° 51.130'e ΣΕΑ Olympus Plaza (Avin) προς Ιωάννινα (2.037 14-10-22) 191 χλμ 1 ώρα και 47 λεπτά από προβλήτα φεριμπότ Αντιρρίου. 
39° 40.364'n, 20° 51.334'e Χώρος στάθμευσης στην Λίμνη Ιωαννίνων κοντά στα καραβάκια,  210 χλμ 2ώρες & 18’ από προβλήτα φεριμπότ Αντιρρίου.
39° 40.130'n, 20° 51.612'e Χώρος στάθμευσης στην Λίμνη Ιωαννίνων (ανατολικά)
39° 41.428'n, 20° 53.338'e Λιγκιάδες/Αν.Ζαγόρι Άι Γιώργης 17ου αι, μνημείο 3-10-43 (6) 

Βίντεο «Το μπαλκόνι»

39° 50.282'n, 20° 42.183'e

Μνημείο Ζαγορίσιας Γυναίκας της Πίνδου 

(1993, ύψους 6 έτρων και βάρους 1700 κιλών)

39° 50.255'n, 20° 42.727'e ΕΚΟ στους Ασπράγγελους (2.049 στις 26-10-2022).

39° 52.425'n, 20° 45.038'e Βίτσα. Χώρος στάθμευσης - δίπλα στον κεντρικό δρόμο - στην είσοδο του χωριού. 

Ωραία η βόλτα στη μεγάλη κεντρική πλατεία του χωριού µε τον 600 ετών πλάτανο. Αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι ναοί Αγίου Νικολάου, Κοιμήσεως Θεοτόκου και Ταξιαρχών. Από τα τελευταία σπίτια της Βίτσας ξεκινά η Χαράδρα του Βίκου. Με τη Σκάλα, το πετρόχτιστο μονοπάτι, η Βίτσα ενώνεται µε το Καπέσοβο και το Κουκούλι. Στα μέσα του φθινοπώρου, διοργανώνεται η ετήσια «γιορτή τσίπουρου».

39° 52.400'n, 20° 45.178'e Βίτσα (Κάτω) Κοίμηση Θεοτόκου. Μονή απ’ το 1554. Ν πλατείας 
39° 52.430'n, 20° 45.201'e Βίτσα (Κάτω) Βριζοπούλειος σχολή (δημοτικό σχολείο) Α πλατείας
39° 52.316'n, 20° 45.356'e ξωκλ.Ταξιαρχών αρχή σκάλας Βίτσας προς φαράγγι / Γ. Μίσιου
39° 52.443'n, 20° 44.909'e Βίτσα (Άνω) Άγ. Νικόλαος, πιο πάνω Άγιος Γεώργιος – Ταξιάρχες.
39° 52.645'n, 20° 44.718'e Χώρος στάθμευσης με κιόσκια και θέα προς το Μονοδένδρι. Απέναντι, στη θέση Γενίτσαρη, ερείπια προϊστορικού οικισμού Μολοσσών 9ου αιώνα π.Χ. με 2 νεκροταφεία.  Η ασφάλτινη διασταύρωση δεξιά οδηγεί στον χώρο στάθμευσης λίγο κάτω από την πλατεία του Μονοδενδρίου. 

Μονοδένδρι (Άνω Μαχαλάς). Το όνομά του το πήρε από το τεράστιο έλατο που υπήρχε μέχρι το 1840  κοντά στον Άγιο Μηνά και τον σημερινό χώρο στάθμευσης. Στα 1060 μ. υψόμετρο, γενέτειρα των εθνικών ευεργετών Μάνθου (1764-1824, μέλος της Φιλικής εταιρείας από το 1817) και Γεωργίου Ραδιόνωφ Ριζάρη (1769-1842), μεγαλέμπορων με έδρα την Ρωσία (Μόσχα & Οδησσό) που έδωσαν πολλά χρήματα στον απελευθερωτικό αγώνα της χώρας και διέθεσαν την περιουσία τους για την ίδρυση και λειτουργία της Ριζαρείου Εκκλησιαστικής Σχολής. Με χρήματα από το κληροδότημα των αδελφών Ριζάρη λειτουργεί σήμερα η χειροτεχνική σχολή.

39° 52.977'n, 20° 44.840'e

Αρχοντικό Ράπτη, το κατάλυμα που προτιμήσαμε για τη διαμονή μας στο Μονοδένδρι από το Σάββατο 22 έως και την Τετάρτη 26 Οκτωβρίου 2022. Δεν βρήκαμε δωμάτια για το τριήμερο της 28ης Οκτωβρίου! Βρίσκεται στο «κεντρικό» δρομάκι που ανηφορίζει από το Μεσοχώρι την κεντρική πλατεία του χωριού - στα 30 μέτρα περίπου - με τον πλάτανο, τα εστιατόρια και τα καφέ. 

Ο Αντώνης, ο οικοδεσπότης μας, μας συνάντησε στον χώρο στάθμευσης κάτω από την πλατεία και μας οδήγησε - τρέχοντας - μέχρι τον μικρό χώρο στάθμευσης έξω από την πόρτα του  σπιτιού του παππού του, διασχίζοντας - νόμιμα - την γεμάτη με τραπεζοκαθίσματα και κόσμο πλατεία. Διαβάστε εδώ τα σχόλιά μας στο Google. 

Στις 14-09-2022 – την προηγούμενη ημέρα της κράτησης – βρήκα το σπίτι στο Airbnb με το όνομα «Πέτρινο Αρχοντικό» , «είδα και σημείωσα» τιμή ανά διανυκτέρευση 109€ x 4 βραδιές = 436€ + 76€ έξοδα = 512€ / 4 = 128€ / 2 = 64€ το ζευγάρι τη βραδιά. Την επόμενη ημέρα στις 15-09-2022 που έκανα την κράτηση, τα ποσά «άλλαξαν»! Ο Αντώνης - ο οικοδεσπότης - είπε ότι έχει δώσει στο Airbnb τιμές από 105€ - 120€ κι εκείνο επιλέγει αυτόματα την τιμή ανάλογα με την επισκεψιμότητα και το ενδιαφέρον!

Τελικά για τη διαμονή μας πληρώσαμε 112€ x 4 = 448€ + 78.43€ = 526.43€ / 4 = 131.61€ / 2 = 65.80€ το ζευγάρι τη βραδιά! 

Στις 16-09-2022 βρήκα το ίδιο κατάλυμα στο Booking με το όνομα «Αρχοντικό Ράπτη».

Για 5 άτομα και 4 διανυκτερεύσεις αλλά για το διάστημα από ΔΕΥ 17 ΟΚΤ έως ΠΑΡ 21 ΟΚΤ, το πρόσφερε 40.23€ φθηνότερα!  4 διανυκτερεύσεις x 130€ ανά διανυκτέρευση = 520€ – έκπτωση Booking 33.80€ = 486.20€. 526,43€ - 486.20€ = 40.23€ λιγότερα!

39° 52.890'n, 20° 44.940'e δωρεάν χώρος στάθμευσης. Απαγορευτική πινακίδα προς την πλατεία.

39° 52.961'n, 20° 44.939'e εκκλ. Άγιου Μηνά (1625). Απέναντι το μικρό παντοπωλείο «Ορειβάτης».
39° 52.916'n, 20° 44.976'e τρίκλιτη βασιλική Αγίου Αθανασίου (1801), ανατολικά της πλατείας που αναστηλώθηκε με δαπάνη των αδελφών Ριζάρη. 
                                                Ναός Αγίου Γεωργίου που ανακαινίστηκε το 1538.
39° 52.908'n, 20° 45.090'e Πέτρινο θέατρο Μονοδενδρίου «Άγγελος Κίτσος»
39° 53.204'n, 20° 45.251'e Μονή Αγίας Παρασκευής  (15’ σε καλοστρωμένο καλντερίμι)
«Εγκαταλελειμμένο μοναστήρι  στην άκρη του φαραγγιού του Βίκου. Ιδρύθηκε το 1413–1414. Αποτελείται από ένα μικρό πετρόχτιστο παρεκκλήσι, το παλαιότερο διατηρημένο στο Ζαγόρι και προσφέρει πανοραμική θέα στο φαράγγι.
Η εκκλησία είναι μια μικρή βασιλική, με μόνο έναν σηκό και ξύλινη στέγη, που περιβάλλεται από τα κελιά των μοναχών. Οι τοιχογραφίες του ναού χρονολογούνται εν μέρει από τις αρχές του 15ου αιώνα. Στο βόρειο τοίχο υπάρχει τοιχογραφία του δωρητή Θεριανού, της συζύγου και των παιδιών του. Οι απεικονίσεις είναι ενδεικτικές του κώδικα ενδυμασίας εκείνης της εποχής. Τα ρούχα των ευεργετών είναι πολυτελή με πλούσια κεντημένα υφάσματα, φαρδιές πλεξούδες και κρόσσια. Η κόρη του, η Θεοδώρα, φοράει λευκό μαντήλι στο κεφάλι της, το οποίο είναι τυλιγμένο γύρω από το λαιμό της. Οι τοιχογραφίες στο νότιο τοίχο χρονολογούνται από τη σχετική επιγραφή γύρω στο 1689. Φαίνεται ότι ο ναός είχε καταστραφεί εν μέρει, με αποτέλεσμα να χρειαστεί να ξανακτιστεί ο νότιος τοίχος. 
Το Μονοδένδρι, απέχει 15 λεπτά με τα πόδια. Από τη βεράντα του παρεκκλησίου, που έχει σχεδιαστεί κατάλληλα, οι επισκέπτες μπορούν να δουν με ασφάλεια από ψηλά το φαράγγι. Ορισμένες σπηλιές βρίσκονται στη μέση της τραχιάς πλευράς του Βίκου, βόρεια και ανατολικά του μοναστηριού, όπου οι ερημίτες και οι διωγμένοι Χριστιανοί αναζήτησαν καταφύγιο κατά τους Οθωμανικούς χρόνους. Για τον ίδιο λόγο, χτίστηκαν μικρές κατοικίες περί το 1816.» 

Θεώρησα την «ενημέρωση» που έκανε παπάς κι η «βοηθός» του για τις αγιογραφίες που πουλούν  κουραστική έως ενοχλητική! Μη χάσετε την είσοδο για το μπαλκόνι με τη θέα στη χαράδρα του Βίκου. 

Δεν υπάρχει ένδειξη και κανένας δεν ενημερώνει τους νέους επισκέπτες. Το μονοπότι στην άκρη του γκρεμού προς τις σπηλιές ήταν κλειστό. 

39° 52.722'n, 20° 44.414'e Μονοδένδρι, Μονή Προφήτη Ηλία (1632 ή 1664). Σ’ αυτό το μοναστήρι έμαθε τα πρώτα του γράμματα ο Γεννάδιος και ο Μάρκος Μπότσαρης.
39° 53.501'n, 20° 44.449'e «Πέτρινο δάσος» (σχηματισμοί βράχων).
39° 54.398'n, 20° 45.103'e πάρκινγκ προς Θέση Οξυά με θέα στο Φαράγγι του Βίκου. Εύκολη πρόσβαση μέσω πλακόστρωτου μονοπατιού 200μ. – προσοχή αν είναι βρεγμένο – που οδηγεί σε χώρο με προστατευτικό τοιχίο. Μετά το μπαλκόνι, απόκρημνο μονοπάτι 100μ και πλάτους 1μ. – χωρίς ασφάλεια – καταλήγει σε γκρεμό αλλά προσφέρει καλύτερη θέα στο φαράγγι. Η φωτογραφία που ακολουθεί είναι από αυτό το σημείο.

39° 54.606'n, 20° 45.361'e πηγή στη θέση Κλήμα στο φαράγγι του Βίκου κάτω από Οξυά.

Επισκεφτείτε τα τουριστικά αξιοθέατα τις πρωινές ώρες, πριν την προσέλευση των γκρουπ.

Στο διαδίκτυο διαβάσαμε ότι όλες τις εποχές πρέπει να έχουμε μαζί μας μια ομπρέλα, γιατί η βροχή είναι «μόνιμος κάτοικος» της περιοχής. Όχι την περίοδο που πήγαμε. Αντιθέτως ήταν ορατά τα  αποτελέσματα πολυήμερης ανομβρίας. 

Διαβάστε εδώ... Ζαγόρι ένα ταξίδι στη φύση και τον πολιτισμό.

Πολύ ενδιαφέρουσες πεζοπορικές διαδρομές πού απευθύνονται σε ένα σχετικά ευρύ κοινό είναι: 

1. Πεζοπορία κατά μήκος του Βοϊδομάτη. Εύκολη και πανέμορφη διαδρομή μέσα στα πλατάνια και δίπλα στο υγρό στοιχείο, όπου μπορεί κάποιος  να  επισκεφθεί  το εγκαταλελειμμένο μοναστήρι των Αγίων Αναργύρων (16ος αιώνας) καθώς και τις βραχοσκεπές των κυνηγών της εποχής των παγετώνων (15.000 π.χ.). 

2. Πεζοπορία από το Καπέσοβο στη θέση Μπελόη, μέσω της Σκάλας Βραδέτου και επιστροφή στο Καπέσοβο. Πιο απαιτητική διαδρομή, που συνδυάζει όμως τη φύση και το πολιτισμό.  Η θέα της χαράδρας του Βίκου από το σημείο αυτό είναι μαγευτική. Η γεωλογική ιστορία 200 εκατομμυρίων ετών απλώνεται μπροστά σου. Στο σημείο αυτό χάνεται ο νου σου στο χώρο καθώς στο βάθος φαίνονται τα βουνά της Αλβανίας, αλλά  και στο χρόνο, καθώς πριν από 250 εκατομμύρια χρόνια όλο αυτό που αντικρίζεις ήταν ένας ωκεανός, η Τηθύα θάλασσα! Ταυτόχρονα η Σκάλα Βραδέτου (300 ετών περίπου) που σώζεται σε εξαιρετική κατάσταση είναι ένα από τα μεγαλύτερα και δυσκολότερα έργα που έγιναν στο Ζαγόρι. 

3. Πεζοπορία στα πέτρινα γεφύρια. Μια διαδρομή που περνάει από 5 χωριά (Κήποι, Δίλοφο, Βίτσα, Μονοδένδρι και Κουκούλι) και από 6 γεφύρια – του Μύλου, του Πλακίδα, του Κόκκορου, του Αρκούδα, του Μίσιου και του Κοντοδήμου – ένα πραγματικό ταξίδι στην αρχιτεκτονική του Ζαγορίου. Η αρχιτεκτονική της πέτρας και του ξύλου, τα βασικά στοιχεία δόμησης που υπάρχουν σε αφθονία στη περιοχή. 

2η ημέρα…     150 χλμ σε 4 ώρες 

                                                Μονοδένδρι – Βίτσα – Βενζίνη στους Ασπράγγελους (ΕΚΟ 2,049)

39° 53.080'n, 20° 37.890'e Καλπάκι, Μουσείο πολέμου 40-41  09:30-14:00. Είσοδος δωρεάν.

Αφιερωμένο στις πρώτες 12 μέρες του Ελληνοϊταλικού πολέμου. Στον προαύλιο χώρο του Μουσείου ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να δει βαρέα όπλα του πυροβολικού που χρησιμοποιήθηκαν στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο.
Στο εσωτερικό του Μουσείου, υφίστανται εντυπωσιακά εκθέματα που θα ταξιδέψουν τους επισκέπτες στον χρόνο, όπως ελληνικά και ιταλικά πολυβόλα όπλα, η μηχανή του αεροπλάνου του Υποσμηναγού Ιωάννη Σακελλαρίου που κατέπεσε ηρωικά στον πόλεμο, στρατιωτικές ενδυμασίες ηρώων Ελλήνων αξιωματικών και στρατιωτών, ελληνικά και ιταλικά τυφέκια - όπλα εποχής, ελληνικά και ιταλικά μετάλλια, στρατιωτικό ποδήλατο με ρόδες από καουτσούκ που χρησιμοποιούσαν οι Ιταλοί στρατιώτες, πλούσιο φωτογραφικό υλικό και άλλα πολλά και ενδιαφέροντα εκθέματα. Τέλος η παρουσίαση συνοδεύεται από μία ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα προβολή ιστορικού ντοκιμαντέρ με ταυτόχρονη γραφική και ηχητική αναπαράσταση των στρατιωτικών επιχειρήσεων κατά τις πρώτες μέρες του πολέμου σε μεγάλο τρισδιάστατο χάρτη. Απέναντι από το Μουσείο βρίσκονται οι ανδριάντες του Πρωθυπουργού της Ελλάδας I. Μεταξά , του Βασιλέως Γεωργίου του Β' και του Αρχιστράτηγου Παπάγου.
Σε πολύ κοντινή απόσταση από το Μουσείο Πολέμου 1940-41 βρίσκεται η σπηλιά την οποία το 1940 ο Διοικητής της 8ης Μεραρχίας Χαράλαμπος Κατσιμήτρου χρησιμοποιούσε ως τακτικό στρατηγείο.
Πάνω από τον οικισμό του Καλπακίου και στον λόφο Σειλητούρια δεσπόζει το γιγάντιο μπρούτζινο άγαλμα του πολεμιστή στρατιώτη του '40, το μνημείο του «Έλληνα Μαχητή του 1940-41» που στέκει επιβλητικό κι αγέρωχο κοιτώντας προς το μέτωπο των εχθροπραξιών  Φιλοτεχνήθηκε από τον καθηγητή Λάμερα Λάζαρο το 1966.

39° 53.052'n, 20° 37.633'e Στρατηγείο VIII μεραρχίας πολέμου 1940, στη σπηλιά!
39° 53.743'n, 20° 37.498'e Μνημείο Έλληνα μαχητή (1940-41) Β στο λόφο Σειλητούρα 

39° 56.325'n, 20° 38.494'e Μεσοβούνι, εκκλησία Κοίμησης Θεοτόκου. Το Μεσοβούνι υπέστη μεγάλες καταστροφές από τους Ιταλούς και ΔΕΝ διατηρεί πλέον στοιχεία παραδοσιακής αρχιτεκτονικής.

39° 57.856'n, 20° 40.000'e ξωκλήσι Ευαγγελίστριας. 1.6 χλμ 3’ χώμα. Θέα. 
39° 56.936'n, 20° 39.736'e εικονοστάσι Αγίου Αθανασίου. Θέα προς Αστράκα.
39° 57.384'n, 20° 40.728'e Μ.Αγ.Αναργύρων (1658) στον Βοϊδομάτη μονοπάτι ΒΑ Αγ.Μηνά
39° 56.864'n, 20° 40.208'e Άγιος Μηνάς. Το χωριό κάηκε το 1943 από τους Γερμανούς (6).

Αρίστη (Αρτσίστα αλβανικής προέλευσης, είδος χόρτου/θάμνου)

39° 56.025'n, 20° 40.370'e Αρίστη. Εκκλησία Κοίμησης Θεοτόκου (1718) στη κ.πλατεία, πλάτανος, παλιά βρύση. Περπάτημα στα πετρόχτιστα καλντερίμια. 
39° 56.539'n, 20° 40.658'e θέα της Αστράκας από τον δρόμο προς Βοϊδομάτη.
39° 56.750'n, 20° 41.028'e πάρκινγκ/μονοπάτι 10’ προς κλειστή Μ. Σπηλιώτισσας 16ου αι

39° 56.675'n, 20° 41.243'e Γέφυρα Αρίστης στον Βοϊδομάτη η 1η που κατασκευάστηκε στην Ελλάδα από μπετόν αρμέ το 1923. Την χρηματοδότησαν  οι κάτοικοι του Πάπιγκου. Τα νερά του Βοϊδομάτη λιγότερα από κάθε προηγούμενη επίσκεψή μας.

                Προς το Πάπιγκο πολλά σημεία με θέα στο φαράγγι και την Αστράκα.

39° 58.073'n, 20° 43.052'e Πάπιγκο ή Μεγάλο Πάπιγκο, μεγάλος χώρος στάθμευσης. 
39° 58.084'n, 20° 43.133'e Πάπιγκο, εκκλησία Αγίου Βλασίου απέναντι από το Σχολείο.
39° 58.260'n, 20° 43.576'e Γεφύρι του Λώλη ή Λάκκου, 1854 κοντά στις Κολυμπήθρες.
39° 58.378'n, 20° 43.549'e «Οβίρες» ή «Ρόγκοβο» ή Κολυμπήθρες σχεδόν άδειες από νερό!

Μικρό Πάπιγκο. Εκκλησία Ταξιαρχών, εντυπωσιακή θέα στους πύργους της Αστράκας. Από εδώ ξεκινάει το μονοπάτι (Ο3) προς: 

1. Το καταφύγιο στο διάσελο της Αστράκας στα 1.950 μ.– χρόνος ανάβασης 2.5 έως 4.5 ώρες (*) 
την Δρακόλιμνη (2.050μ.), 1 έως 1.5 ώρες από το καταφύγιο (*) 
2. Τις κορυφές τις Τύμφης – από τα δυτικά προς τα ανατολικά – Λάπατος 2.254 μ., Αστράκα 2.432 μ., Πλόσκος 2.377 μ., Γκαμήλα (2) 2.497 μ. η ψηλότερη κορυφή σε 1 έως 2 ώρες από το καταφύγιο (*), Γκαμήλα ΙΙ 2.480 μ.,   Καρτερός 2.478 μ., Μεγάλα Λιθάρια 2.467 μ., Τσούκα Ρόσσα 2.377 μ., Σαμάρι 2.297 μ., Κρεββάτι 2.375 μ., Γκούρα 2.467 μ. και Τσιουμάκος 2.155 μ.

(*) χρόνοι ανάλογα με τη φυσική κατάσταση, χωρίς χιόνι και με καλές καιρικές συνθήκες.

Λεπτομέρειες για τους αναρριχητές εδώ…  

Αρίστη (επιστροφή)

39° 57.109'n, 20° 42.412'e Βίκος (χωριό), Άγιος Τρύφων, θέα στην Αστράκα και στο φαράγγι Βίκου

«Κατά την πιθανότερη εκδοχή, η λέξη «Βίκος» έχει σλαβική προέλευση και σημαίνει αντίλαλος! Μέχρι το 1950, η ονομασία του χωριού ήταν «Βετσικό», στα σλάβικα ο βοσκότοπος. ή Βιτσικό «τόπος όπου βρίσκονται φασόλια» ή αλβανική ρίζα που σημαίνει γέφυρα από μονόξυλο.»  

«Φτάνοντας στον Βίκο, αφήνετε το αμάξι στην πλατεία και στρίβετε δεξιά στην ταμπέλα που γράφει «Παρατηρητήριο Ράχης». Προχωράτε 100μ και συναντάτε ένα κιόσκι με πέτρινα πεζούλια. Μη σταματήσετε εδώ, συνεχίστε άλλα 20μ και θα βρείτε ξύλινο κιόσκι, χτισμένο στην άκρη του βουνού.»

39° 56.892'n, 20° 42.797'e ξωκλήσι Παναγίας (1763) 40’ σε μονοπάτι και πέτρινα σκαλιά. Προσοχή αν έχει χιόνι ή είναι βρεγμένα. Δίπλα σε πηγές του Βοϊδομάτη κάτω από το χωριό Βίκος. Ωραίο τοπίο. Φτάσαμε απόγευμα με αρκετές σκιές και δεν σήκωσα το Drone. Απόσταση από κιόσκι μέχρι το ξωκλήσι ≈ 600μ.

«Το εκκλησάκι της Παναγίας βρίσκεται δίπλα στα γαλαζοπράσινα νερά του Βοϊδομάτη, στο χωριό Βίκος. Αν και μπορείτε να το θαυμάσετε από το κιόσκι, το ιδανικό είναι να βρεθείτε κοντά του. Η διαδρομή, όμως, είναι αρκετά απαιτητική, λόγω του απότομου εδάφους, με κάμποσα πέτρινα σκαλιά και πολλές στροφές. Θα χρειαστείτε 30-40’ για να φτάσετε... Η καλύτερη ώρα κατάβασης είναι το πρωί.»

Οι πηγές του Βοϊδομάτη βρίσκονται σε μικρή απόσταση από το χωριό Βίκος στο κεντρικό Ζαγόρι και είναι ένα από τα ωραιότερα σημεία το φαραγγιού  Κάτω από τον χαρακτηριστικά διογκωμένο βράχο με την περίεργη ονομασία «Αγκαστρωμένη» αναβλύζει από τη γη πεντακάθαρο, πόσιμο νερό. Εκεί δίπλα υπάρχει και το γραφικό εκκλησάκι της Μονής της Παναγίας του Βίκου, το οποίο χτίσθηκε το 1783.

Το ποτάμι και το γύρω οικοσύστημα βρίσκεται μέσα στον Εθνικό Δρυμό Βίκου-Αώου, αποτελώντας ένα από τα σημαντικότερα οικοσυστήματά του. Ιδιαίτερα το κομμάτι που ξεκινάει από τις πηγές και καταλήγει στο γεφύρι της Αρίστης, είναι από τις πιο απομονωμένες περιοχές της χώρας, όπου πολλά ζώα και φυτά βρίσκουν ασφαλές καταφύγιο.

Η διαδρομή για τις πηγές ξεκινάει από την είσοδο του χωριού Βίκος μπροστά από την παραδοσιακή θολωτή βρύση. Εκεί υπάρχει πινακίδα με πληροφορίες για όλες τις διαδρομές που ξεκινούν από εκείνο το σημείο. Η διαδρομή προς τις πηγές και το Μοναστήρι της Παναγίας είναι περίπου 40 λεπτά και το μονοπάτι είναι καλντερίμι. Προσοχή αν είναι βρεγμένο. Γλιστράει! Κατά τακτικά διαστήματα υπάρχουν πεζούλια ξεκούρασης και παρατήρησης.  Από το παρατηρητήριο «Ράχη» στο Βίκο διακρίνετε η διαδρομή, το Μοναστήρι της Παναγίας και πηγές του Βοϊδομάτη στη θέση «Πόρος».

Ακριβώς δίπλα στις πηγές σώζονται ερείπια από τη βάση πέτρινου τοξωτού γεφυριού που ένωνε τις δυο όχθες του ποταμιού πριν αυτό γκρεμιστεί από κορμό δέντρο που έφερε πριν από πολλά χρόνια το ισχυρό ρεύμα του ποταμού.

Επιστροφή προς Αρίστη.

39° 54.732'n, 20° 39.871'e Μνημείο πεσόντων στη μάχη του υψώματος Γκραμπάλα (1201μ)
39° 54.392'n, 20° 38.735'e Καλύβια, ξωκλήσι Αγίου Νικολάου Βαστανιών-Καλυβιών 15αι
                Κάτω Πεδινά, πέτρινα αλώνια, φάρμα στρουθοκάμηλων (?) 
39° 53.450'n, 20° 40.262'e Κάτω Πεδινά, ξωκλήσι Αγίας Βαρβάρας
39° 52.784'n, 20° 40.734'e Κάτω Πεδινά, εκκλ. Ταξιαρχών (1591) με 12πλευρο τρούλο! 
39° 52.678'n, 20° 40.863'e Κάτω Πεδινά, εκκλ. Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου & Ειρήνης.

Ελαφότοπος (Τσερβάρι), αρχιτεκτονική, ρυμοτομία, θέση. «Αποτελεί ένα ακόμη «Μουσείο» της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, αφού όλα τα σπίτια, οι εκκλησίες και τα υπόλοιπα οικοδομήματα είναι πετρόχτιστα ενώ τα καλντερίμια του είναι αληθινά κομψοτεχνήματα.»  Στο τέλος του πλακόστρωτου – συνέχεια από τον χώρο στάθμευσης – η πλατεία του Ελαφότοπου.

Την Κυριακή 23 Οκτωβρίου που περπατήσαμε στον Ελαφότοπο, συναντήσαμε μόνο μία μαυροφορεμένη γιαγιά στην έρημη πλατεία. Τα Άνω Πεδινά, το διπλανό χωριό - τό ίδιο απόγευμα - ήταν γεμάτο κόσμο!

Στη θέση «Κάστρο» ΒΔ ερείπια οικισμού 300 π.Χ. των Μολοσσών

Από τον Ελαφότοπο προς το χωριό Βίκος ακολουθούμε την κίτρινη ταμπέλα προς Καστρί (90’ σε χωματόδρομο και μονοπάτι), για να δούμε τη θέα στους πύργους της Αστράκας από μια άλλη πλευρά!

39° 54.154'n, 20° 41.513'e Ελαφότοπος, αρχή χωματόδρομου 
39° 55.244'n, 20° 41.755'e τέλος χωματόδρομου  3 χλμ 8’  αρχή μονοπατιού.  
39° 55.766'n, 20° 42.277'e θέση Καστρί πινακίδα αριστερά κατηφορίζουμε προς το χωριό Βίκος

39° 52.577'n, 20° 42.351'e Άνω Πεδινά Λαμπριάδειος οικοκυρική σχολή (σήμερα ΠΑ.ΛΑ.Σ.Ε.)
39° 52.633'n, 20° 42.324'e Άνω Πεδινά (Άνω Σουδενά), Καστρομονάστηρο Ευαγγελιστρίας
39° 52.880'n, 20° 42.405'e Άνω Πεδινά, πλατεία, αριστ. Αγ. Δημήτριος, δεξιά καμπαναριό! Το κλειστό σχολείο στην πλατεία με τη βιβλιοθήκη Νεόφ. Δούκα
                Δίλοφο 
                  Γεφύρι Αγίου Μηνά
                Γεφύρι Καπετάν Αρκούδα τα έχω & στην 3η ημέρα / διαδρομή 
                  Γεφύρι του Νούτσου ή Κόκκορου ή Κόκκορη.

39° 52.131'n, 20° 46.054'e τέλος χωμ/μου αρχή σκάλας Κουκουλίου. Μετά από 800μ (200μ  ευθεία drone) κατάβασης φτάνουμε στο γεφύρι του Μίσιου.  Εναλλακτικά μπορούμε να κατεβούμε από το ξωκλήσι των  Ταξιαρχών και τη σκάλα της Βίτσας σε 20’ (περίπου 1.200μ). 750μ ευθεία.

39° 52.158'n, 20° 45.880'e Γεφύρι Μίσιου (1748) Β από το γεφύρι Κόκκορη & Α από Βίτσα. Στη ΝΑ άκρη της χαράδρας του Βίκου ανάμεσα στα χωριά Βίτσα και Κουκούλι. Το έχτισε ο Αλέξιος Μίσιος από το Μονοδένδρι δίπλα στον νερόμυλό του. Το γεφύρι ενώνει την σκάλα της Βίτσας με την σκάλα του Κουκουλίου. Έχει 2 καμάρες με ύψος 8.5μ και άνοιγμα 19μ η μεγάλη και 4.5μ η μικρή. Οι αρκάδες (*) αντικαταστάθηκαν το 1938 με λίθινο στηθαίο και τσιμεντένια επίστρωση. 

                  Μέσω μονοπατιού από το Κουκούλι ή από τη Βίτσα.

(*)  «Τα ποτάμια είχαν προσωποποιηθεί και λατρευτεί σαν θεοί που εξασφάλιζαν ευφορία της γης και ευγονία από την αρχαιότητα. Απόηχος αυτής της προσωποποίησης είναι μια πρόληψη που επικρατούσε στο Ζαγόρι της Ηπείρου, όπου όποια γυναίκα γεννούσε πεθαμένο παιδί, έριχνε μέσα στα νερά του ποταμού μια ή περισσότερες αρκάδες του γεφυριού για να τον τιμωρήσει. Αρκάδες λεγόταν οι όρθιες πέτρες που είχαν προστεθεί για ασφάλεια στο διάδρομο διάβασης του γεφυριού. Πολλά γεφύρια τις περιοχής έμειναν χωρίς αρκάδες, καθώς αυτή η πρόληψη ήταν διαδεδομένη.»    Από το Γεφύρια και ποτάμια" εδώ...         

39° 52.260'n, 20° 46.281'e Κουκούλι, 2 πέτρινα κιόσκια στην άκρη του δρόμου. Θέα στην περιοχή. 
39° 52.226'n, 20° 46.407'e Κουκούλι, ο δυτικός χώρος στάθμευσης
                                                Αρχοντικό Πλακίδα (1820) και δίπλα του το 

                                                Λ.Μουσείο/αρχοντικό Λαζαρίδη
39° 52.276'n, 20° 46.612'e Κουκούλι, Κοίμ. Θεοτόκου, παλιό σχολείο με καμάρες & 3 βρύσες μπροστά της ο ανατολικός χώρος στάθμευσης του χωριού.
        Αρχοντικό Κόκκορου, 

                                                Καπέσοβο, στο λόφο Γραδίστα ερείπια πελασγικών τειχών.

39° 53.293'n, 20° 46.802'e τρίκλιτη βασιλική Αγίου Νικολάου (1793). Αρχοντικά. Καλντερίμια.
39° 53.239'n, 20° 46.826'e Πασχάλειος Σχολή (1861). Αντίγραφο χάρτας του Ρήγα. Νότια.
39° 53.396'n, 20° 46.764'e Ξωκλήσι Ταξιαρχών στην Γραδίστα, θέα στη χαράδρα Μεζαριάς

Σκάλες στα Ζαγόρια. Η περίφημη φιδίσια Σκάλα του Βραδέτου (1328)  χτισμένη στο φαράγγι της Μεζαριάς. Ήταν η μοναδική διάβαση μέχρι το 1973 που έγινε ο αυτοκινητόδρομος, που συνέδεε το Βραδέτο με το Καπέσοβο και τον υπόλοιπο κόσμο. Περισσότερα εδώ... 

«Μια σκάλα-αποθέωση της ηπειρώτικης μαστοριάς – τρεις «λωρίδες κυκλοφορίας» πάνω σε αριστουργηματικό καλντερίμι. Η μεσαία για τα μουλάρια, στρωμένη με μαύρη πέτρα για να μη γλιστράνε, δεξιά κι αριστερά οι λωρίδες των ανθρώπων φτιαγμένες με άσπρη πέτρα και ούγιες για να ακολουθούν τον ανθρώπινο βηματισμό. Η σκάλα με τα 39 πέταλα και τα 1.100 σκαλοπάτια καταλήγει κοντά στο εκκλησάκι του Αϊ-Θανάση του Βραδέτου. 3.5 συνολικά τα χλμ της διαδρομής. Μια κατασκευή απαράμιλλης τεχνικής που μετουσιώθηκε σε αληθινό έργο τέχνης.»
                  Η σκάλα της Βίτσας συνέδεε το χωριό με το Κουκούλι διαμέσου της χαράδρας του Βίκου. Στην περιοχή υπάρχει ακόμα η σκάλα του Κουκουλίου ανάμεσα από τα χωριά Κήποι και Κουκούλι και η σκάλα του Τσεπέλοβου.

Βραδέτο, το «μπαλκόνι του Ζαγοριού» στα 1.340μ. υψόμετρο, 

39° 53.466'n, 20° 47.197'e Μικρός χώρος στάθμευσης προς τη Σκάλα Βραδέτου.

«Μέχρι το 1973 ήταν η μοναδική δίοδος επικοινωνίας με τον υπόλοιπο κόσμο. Στην κόψη του γκρεμού και σύμφωνα με τους ντόπιους έχει μήκος 6 χλμ., ενώ διαθέτει 1605 καλντεριμωτά σκαλοπάτια. Από τις ομορφότερες και δημοφιλέστερες πεζοπορικές διαδρομές στα Ζαγοροχώρια. Από το Καπέσοβο (έναρξη διαδρομής) έως το Βραδέτο είναι 90 λεπτά.»

39° 53.826'n, 20° 46.616'e Βραδέτο, εκκλησία Γέννησης Θεοτόκου 1799 στην πλατεία
39° 53.879'n, 20° 46.609'e ? τρύπα της Καλόγριας (βάραθρο 80μ) 
39° 54.100'n, 20° 46.607'e τέλος χωματόδρομου, αρχή βατού, ευδιάκριτου και ελαφρά ανηφορικού μονοπατιού Β1 προς τη θέση Μπελόη, μήκους 2 χλμ σε 30’ - η κίτρινη πινακίδα γράφει 15' αναφερόμενη προφανώς σε αθλητές σαν τον χρυσό μας ολυμπιονίκη Κεντέρη όταν τον κυνηγούσαν οι 7 μαύροι! Κάναμε 30' στο πήγαινε - που χάσαμε και την σόλα της Άννας - και 25' στο έλα. 

39° 54.337'n, 20° 45.946'e θέση Μπελόη (μπαλκόνι / ωραία θέα στα σλάβικα). Όντως η καλύτερη θέα από το μπαλκόνι με το πέτρινο τοιχίο. Προσοχή: Συναντήσαμε 3 παρέες Ελλήνων που νόμιζαν ότι το σημείο της θέας είναι αριστερά 100 μέτρα πριν το Μπελόη κι έμαθαν από εμάς που βρίσκεται το μπαλκόνι που βλέπει σχεδόν όλη το φαράγγι του Βίκου. Πολλοί ξένοι τουρίστες.

«Από την δυτική είσοδο του Βραδέτου, λίγο πιο πάνω από την πλατεία του χωριού ακολουθούμε τον χωματόδρομο που τελειώνει μετά από 1 χιλιόμετρο. Λίγα μέτρα πριν το τέλος του, στα αριστερά, οι ενημερωτικές πινακίδες μας δείχνουν την είσοδο του μονοπατιού.  Το μονοπάτι  με ήπια κλίση, διασχίζει την χωμάτινη πλαγιά που το καλοκαίρι είναι κατάφυτη με λουλούδια. Ακόμα πιο εντυπωσιακοί είναι όμως οι πέτρινοι πύργοι που σχηματίζονται από αλλεπάλληλες στρώσεις ασβεστολιθικών πλακών και που ξεπροβάλλουν ανάμεσα στις συστάδες από  γαύρους. Η διαδρομή από ένα σημείο και μετά είναι στρωμένη με μεγάλες πλάκες. Καθώς κατηφορίζει, συναντά ένα καλντερίμι που περνά ανάμεσα στα βράχια και από ένα στενό πέρασμα, καταλήγει στην Μπελόη. Το φαρδύ προστατευτικό τοιχίο στην άκρη του εξώστη, μας επιτρέπει να απολαύσουμε χωρίς φόβο, την θέα: μπροστά μας, η χαράδρα του Βίκου και οι κατακόρυφες πλαγιές. Στο βάθος της χαράδρας, το χωριό Βίκος και, στην ακριβώς απέναντι πλευρά του φαραγγιού, η θέση «Οξιά» πάνω από το Μονοδένδρι.» 

Επιστροφή… Βίτσα – Μονοδένδρι 

3η ημέρα…  ≈ 180 χλμ σε 5 ώρες Ο Γύρος της Γκαμήλας (Τύμφης)  (χρόνος χωρίς στάσεις)

                                                Μονοδένδρι – Βίτσα – Βενζίνη στους Ασπράγγελους

39° 58.070'n, 20° 39.802'e Γεφύρι της Κλειδωνιάς ή της Κλειδωνιάβιστας ή του Βοϊδομάτη (1853). Μονότοξο πέτρινο γεφύρι στον Βοϊδομάτη, κοντά στο χωριό Κλειδωνιά. Τέλος χαράδρας Βίκου. 

39° 58.020'n, 20° 39.877'e  ? Βραχοσκεπή Μπόϊλα, αβαθή σπήλαια. Κοντά στο γεφύρι.  Είναι περιφραγμένη και δεν είναι ανοιχτή για το κοινό.

«Στον εθνικό δρόμο από Γιάννενα, πριν την Κόνιτσα, στο ύψος του οικισμού Καλύβια Κλειδωνιάς, θα στρίψετε δεξιά για να ανηφορίσετε προς την Παλιά Κλειδωνιά (άσφαλτος 13 χλμ.), ένα από τα πιο όμορφα χωριά του ορεινού όγκου της Ηπείρου, που μέχρι πρόσφατα ήταν εντελώς εγκαταλελειμμένο.» 

                  Άνω Κλειδωνιά γεωγραφικά στο Ζαγόρι διοικητικά στη Κόνιτσα

39° 58.497'n, 20° 40.566'e ξωκλήσι Αγίου Αθανασίου (1617). Θέα!
39° 58.444'n, 20° 40.866'e Κοίμηση της Παναγίας. Απέναντι από Φιλοξενώνα/παλιό σχολείο
39° 58.331'n, 20° 40.741'e Άγιος Νικόλαος (1620), στο νεκροταφείο.
39° 58.239'n, 20° 40.870'e Μονή Αγίων Αποστόλων 
39° 58.409'n, 20° 41.283'e Προφήτης Ηλίας μετά τις κεραίες θέα Γκαμήλα & στο Δ. Ζαγόρι.

40° 02.189'n, 20° 44.709'e Γεφύρι της Κόνιτσας (13χλμ από Γεφύρι Κλιεδωνιάς). Από τα μεγαλύτερα και πιο φημισμένα γεφύρια της Ελλάδας. Χτίσθηκε το 1870 με επικεφαλής τον Πυρσογιαννίτη πρωτομάστορα Ζιώγα Φρόντζο και κόστισε 120.000 γρόσια. Το άνοιγμα του είναι 36μ. και το ύψος του 20μ. Στην καμάρα του υπήρχε καμπανάκι που προειδοποιούσε τους περαστικούς όταν φυσούσε δυνατός αέρας.

  Χωματόδρομος παράλληλα στον ποταμό Αώο οδηγεί στη Μονή Στομίου. Αμέσως μετά το γεφύρι της Κόνιτσας συναντήσαμε κλειστή καγκελόπορτα. Αριστερά της υπήρχε ανοιχτή πόρτα για τους πεζοπόρους. Από το γεφύρι μέχρι τη Μονή θα υπολογίσετε 1.5 - 2 ώρες περπάτημα.

40° 01.134'n, 20° 47.108'e Μονή Στομίου, τα σχόλια είναι από τους χάρτες Google. 

        «Βρίσκεται σε μια τοποθεσία απείρου κάλλους μέσα στο φαράγγι του Αώου και ακριβώς από πάνω βρίσκεται η Τύμφη με την Γκαμήλα και την Αστράκα. Θέλει μιάμιση ώρα περπάτημα να πας αλλά σε ανταμείβει η διαδρομή η οποία στο τέλος είναι πολύ απαιτητική λόγω της απότομης ανηφοριάς. Το μοναστήρι είναι σε πολύ καλή κατάσταση και γίνονται και νέες εργασίες συνεχώς. Ο Πάτερ Παΐσιος μας ξενάγησε σε όλο το μοναστήρι και μας είπε παρά πολλές πληροφορίες ειδικά για τον Άγιο Παΐσιο. Το κελί του διατηρείτε άθικτο. Αποφύγετε μέρες με πολύ κόσμο.
Η διαδρομή από το πέτρινο γεφύρι της Κόνιτσας μέχρι το μοναστήρι είναι 4.7χλμ. Για εμάς τους αρχάριους και με κιλά παραπάνω μας πήρε 1 ώρα και 45 λεπτά να πάμε και 1 ώρα και 15 λεπτά στην επιστροφή. Το τοπίο είναι εκπληκτικό. Το μοναστήρι είναι όνειρο, μαγευτικό και πολύ ευλογημένο. Η 1η μονή του Αγίου Παϊσίου. Η θέα από το μοναστήρι προς το φαράγγι είναι μαγευτική.
Φοβερή θέα από την μονή προς το φαράγγι και η διαδρομή μέχρι εκεί ήταν καταπληκτική .Περπατάς δίπλα στο ποτάμι σε χωμάτινο δρόμο και σε κάποια σημεία είναι τσιμεντένια η από πέτρα .Είναι αρκετά ανηφορικός ο δρόμος αλλά είναι μέσα στο δάσος και έχει σκιά .θα χρειαστείτε από 1-1:30 ώρα για να φτάσετε στη μονή.
Εξαιρετική τοποθεσία με θέα στη χαράδρα του Αώου, ηρεμία, δύσκολη πεζοπορική διαδρομή 1,5 ώρας από το παλιό γεφύρι της Κόνιτσας, εκτός αν έχεις καλό εκτός δρόμου αυτοκίνητο και πας με αυτό. Πανέμορφη. Μέχρι να φουσκώσει το ποτάμι πηγαίνει και αυτοκίνητο
Στη μονή φτάσαμε μετά από δίωρη πεζοπορία. Στο γυρισμό μας κατέβασε ένας εθελοντής οδηγός με το τζιπ της μονής. Καταπληκτικό μέρος με πολλή ενέργεια. Απίστευτη φύση…!
Πανέμορφη διαδρομή μέσα στο δάσος του Εθνικού δρυμού Βίκου-Αώου η οποία καταλήγει στην Ιερά Μονή Παναγίας Στομίου. Η διάνοιξη δρόμου και η συχνή διέλευση τροχοφόρων οχημάτων (παράνομη;) και είναι μια θλιβερή εικόνα για τον επισκέπτη!»

«Λίγο ψηλότερα από τα τελευταία σπίτια της Κόνιτσας σε βράχο που κρέμεται πάνω από την πόλη βρίσκεται το ξωκλήσι του Προφήτη Ηλία. Θα έρθετε με το αυτοκίνητό σας ακολουθώντας ασφάλτινο δρόμο (5 χλμ.) για να απολαύσετε την καλύτερη θέα της περιοχής. Την Κόνιτσα, τη σμίξη των ποταμών Αώου και Βοϊδομάτη, εύφορη κοιλάδα, τον ορεινό όγκο της Νεμερτσίκας, στα ελληνοαλβανικά σύνορα, τα Βράχια της Τύμφης και την ψηλότερη κορφή του Σμόλικα…»

40° 03.709'n, 20° 45.389'e ξωκλήσι Προφ.Ηλία. Θέα στην Κόνιτσα & στις γύρω κορυφές.

                                                Διασταύρωση Πηγής–Ελεύθερο (Γκρίσμανι) χωριό Λάκκας Αώου. 

40° 02.354'n, 20° 52.700'e αρχή χωματόδρομου 7 χλμ. προς το καταφύγιο Σμόλικα σε 25’. 

                                                Στο πλάτωμα απέναντι, θέα προς τις κορυφές της Τύμφης. 
40° 04.044'n, 20° 53.256'e μικρό ξύλινο καταφύγιο Σμόλικα (τα κλειδιά απ’ το πέτρινο)
40° 04.190'n, 20° 53.377'e πέτρινο καταφύγιο Σμόλικα. Φτάνει βατός χωματόδρομος.
40° 05.400'n, 20° 54.545'e Δρακόλιμνη Σμόλικα (Λύγκα).
40° 05.383'n, 20° 55.567'e Σμόλικας το 2ο ψηλότερο βουνό της Ελλάδος. Κορυφή (2.637μ)

        Σμόλυξ–Σμόλυγγος προελληνικό όνομα που σημαίνει  πευκώνας.

                                                Τα ονόματα των βουνών της Πίνδου…   

40° 02.531'n, 20° 53.180'e Παλαιοσέλλι με 2 λ από τους αρχαίους Σελλούς. Βλαχοχώρι.. Η κεκλιμένη εκκλησία της Αγίας Παρασκευής (1864). Είναι χαρακτηριστική για την κλίση που έχει (2 μοίρες μικρότερη του πύργου της Πίζας). Το σπάνιας ομορφιάς ξυλόγλυπτο τέμπλο, η εσωτερική ξύλινη ζωγραφισμένη οροφή καθώς και τοιχογραφίες της, την κατατάσσουν στα μνημεία που πρέπει να επισκεφτεί ο επισκέπτης της περιοχής. Η εκκλησία έμεινε όρθια μετά την πυρπόληση του χωριού από τους Ναζί τον Οκτώβριο 1943.  (6)  Ο δρόμος Παλαιοσέλλι-Βρυσοχώρι ασφαλτοστρώθηκε το 2009.

«Οι Βλάχοι γνωστοί και ως Αρμάνοι (a + Romani) είναι λατινόφωνη πληθυσμιακή ομάδα, τα μέλη της οποίας κατοικούν κυρίως στην Ελλάδα, στην Αλβανία, στη Βόρεια Μακεδονία, στη Σερβία και στη Ρουμανία. Μητρική γλώσσα των Βλάχων είναι η βλάχικη, γνωστή επίσης υπό το νεολογισμό «αρωμουνική». Η αρωμουνική είναι το σύνολο των μη συστηματοποιημένων βλάχικών διαλέκτων που ομιλούνται στα νότια Βαλκάνια και είναι λατινογενούς προέλευσης. Στον ελλαδικό χώρο και παρά τις αντίξοες συνθήκες, ένα μέρος της λατινόφωνης αυτής πληθυσμιακής ομάδας συνεχίζει μέχρι σήμερα να μιλά παράλληλα με την ελληνική και τη μητρική βλαχική, το μεγαλύτερο ωστόσο μέρος των ατόμων βλάχικης καταγωγής μιλάει πλέον μόνο ελληνικά. Στην γλώσσα τους οι βλαχόφωνοι αυτοπροσδιορίζονται ως Αρμάνοι ή «Ρεμένοι» ενώ στα ελληνικά και τις περισσότερες γλώσσες του κόσμου ετεροπροσδιορίζονται ως «Βλάχοι». Από το παλαιογερμανικό walh, walah (εξ ου το γερμανικό Walchen, Walen). Με αυτόν τον τελευταίο όρο, το γερμανικό φύλο των Βαυαρών, προσδιόριζε κατά τον πρώιμο Μεσαίωνα τους Ρωμαίους των Άλπεων. Ο γερμανικός αυτός όρος υιοθετήθηκε από τους Σλάβους των Άλπεων στη σλαβική του εκφορά «Vlahi». Οι  Βλάχοι κατάγονται από αυτόχθονες Έλληνες - γλωσσικώς εκλατινισμένους από τους Ρωμαίους - οι οποίοι ήταν φύλακες των συνόρων της αυτοκρατορίας και υπηρετούσαν ως μισθοφόροι στις τάξεις των ρωμαϊκών λεγεώνων.  Ως πιθανή κοιτίδα των Βλάχων θεωρείται η περιοχή της Ρωμαϊκής Εγνατίας οδού όπου και συγκεντρώνονται οι περισσότεροι βλαχόφωνοι πληθυσμοί ακόμη και σήμερα. Οι Ρωμαίοι πρώτα κατέκτησαν την Ήπειρο και την υπόλοιπη Ελλάδα και 100 χρόνια αργότερα επεκτάθηκαν βόρεια προς τη σημερινή Ρουμανία. Οπότε λογικό είναι η λατινοφωνία στη Βαλκανική Χερσόνησο να ξεκίνησε από τον ελληνικό χώρο και μετά να επεκτάθηκε βόρεια. Σχετικά με αυτό έχει διατυπωθεί η θεωρία ότι πιθανώς τα Ρουμάνικα να είναι διάλεκτος των Αρωμούνικων και όχι το αντίθετο.»

Οι Βλάχοι του Ζαγορίου…  

«Ο LEACE κατά την περιοδεία του στο Ζαγόρι το 1818 αναφέρει ότι μιλούσαν την Βλάχικη γλώσσα στα χωριά Δοβρίνοβο (Ηλιοχώρι), Δριστενίκο (Τρίστενο), Φλαμπουράρη, Μακρύνο, Δραγάη (Καστανώνας), Τσερνέση (Ελατοχώρι),  Γρεβενήτι, Λεσνίτσα (Βρυσοχώρι), Καβαλάρη, Λάιστα, Παλιοχώρι Λαϊστης, Βοβούσα.

Ο Κώστας Κρυστάλλης κατά την περιοδεία του στο Ζαγόρι γύρω στα 1890 αναφέρει ότι μεταξύ των 27.000 κατοίκων του Ζαγορίου, που κατοικούσαν σε 45 χωριά, οι 8.500 περίπου ήταν Βλάχοι.

Ο Λ. Λαμπρίδης αναφέρει άτι σε παλιότερους χρόνους πριν από την περιοδεία του LEACE μιλούσαν την Βλάχικη γλώσσα και σε άλλα χωριά, όπως Δόλιανη, Λιασκοβέτσι, Νεγάδες, Φραγγάδες, Τσεπέλοβο, Σκαμνέλι. Αλλά προσθέτει άτι οι ονομασίες των χωριών Σόποτσελ (υδρότοπος Sobotu ίσον βρύση), Μπόγια (θερμός) και των θέσεων Βάλεα ντι Μωάρε (κοιλάδα των μύλων) δηλώνουν ότι και εκεί ζούσαν κάποτε Βλάχοι.

Κατά την περιοδεία του στο Ζαγόρι ο Κ. Κρυστάλλης δίδει ορισμένα στοιχεία για ορισμένα τότε Βλαχόφωνα χωριό.

Δοβρίνοβο: Υπήρχε παλιό μοναστήρι όπου μέχρι το 1694 μόναζαν καλόγριες. Το εγκαταλελειμμένο μοναστήρι ανακαινίσθηκε επί ημερών Αλή Πασά και κατόπιν διαταγής του μεταβλήθηκε σε ενοριακή εκκλησία. Κατά το 1890 υπήρχε σχολείο αρρένων, του οποίου ο δάσκαλος μισθοδοτούνταν από τον Σύλλογο προς διάσωση των ελληνικών γραμμάτων με έδρα την Αθήνα αντί 15 λιρών το χρόνο. Είχε επίσης και γιατρό.

Λεσνίτσα: Οι πρώτοι κάτοικοί της ήταν από τη φυλή των Μπουΐων ή Μιπουϊάνων. Ο Λαμπρίδης λέγει ότι οι Μπουΐοι ή Μπουϊάνοι ήταν απόγονοι της Ηπειροϊλλυρικής οικογένειας των Μπουϊαίων. Αργότερα ενσωματώθηκαν μετανάστες από Χάσια και Οσδίνη της Παραμυθίας Θεσπρωτίας. Τα δυτικά όρια του χωριού που απήχαν τέσσερεις και μισή ώρες από τη μονή Λεσνίτσας αναγνωρίσθηκαν το 1806 με φιρμάνι του Σουλτάνου Μουσταφά κατόπιν ενέργειας του χωριανού Καραβέλη, εκμισθωτής ιδιοκτησίας της Βασιλομήτορας Βαλιδέ Σουλτάνας στη Θράκη. Η ρίζα του ονόματος Λεσνίτσα Λέσι είναι αλβανική και συναντάται στο Αλεσιό της Ιλλυρίας. Το 1773 απέκτησε μοναστήρι η Λεσνίτσα. Ο δάσκαλός της μισθοδοτούνταν από το Σύλλογο προς διάδοση των ελληνικών γραμμάτων.

Λάιστα: Το αρχικό της όνομα ήταν Λάκκα. Αργότερα προσχώρησαν στην Λάκκα οι κάτοικοι του χωριού Λάσοετε. Το Λάσσετε βρίσκονταν εκεί όπου υπήρχαν τα αμπέλια του χωριού κοντά στον Αη Χαράλαμπο. Το Λάκκα μετατρέπεται σε Λάστα και αργότερα σε Λάιστα.

Φλαμπουράρη: Πήρε το όνομα γιατί κείται στις πλαγιές του βουνού Φλάμπουρο (όρος φιλυρών).

Μακρύνο: Ο Κρυστάλλης αναφέρει ότι υπήρχαν ερείπια Ρωμαϊκών και Βυζαντινών χρόνων κατά την περιοδεία του. Στα Ν.Α. του Μαχρύνου υπήρχαν ερείπια τείχους Πελασγικού. Φημισμένο ήταν το νερό της βρύσης Μπρίσκας. Είχε σχολείο που τιμούσε την μνήμη του Μητροπολίτου !ωαννίνων Ιωαννικίου (1845 -1854) χρηματοδότη του και καταγόμενος από την ονομαστή οικογένεια του Μάκρυναν Ζάγκου. Αυτός πήρε τα πρώτα γράμματα στις Νεγάδες κοντά στο μεγάλο δάσκαλο του γένους Σακελλάριο, έπειτα στην Αίγινα κοντά στον Γεννάδιο όπου μαθήτευε υπότροφος. Σαν μητροπολίτης Ιωαννίνων αποπειράθηκε να εξοντώσει τη Βλάχικη γλώσσα από το Μακρύνο. Είχε το Μακρύνο και Παρθεναγωγείο το 1890 που συντηρούνταν από τις προσόδους του μοναστηριού, το οποίο είχε ιδρυθεί το 1700. Έμεινε ιστορικό το μοναστήρι γιατί γιατρεύτηκε πλούσια τυφλή από τις Νεγάδες μέσα σε 24 ώρες.

Γρεβενίτη: Από το 1852 είχε ελληνικό σχολείο. Αργότερα απέκτησε Παρθεναγωγείο. Λέγεται ότι ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ο Πωγωνάτος διερχόμενος από την Ήπειρο (668 – 685) όταν από την Ιταλία επέστρεφε στην Κωνσταντινούπολη, ίδρυσε το μοναστήρι της Βοτσάς. Την Βοτσά ανακαίνισε το 1689 ο Γρεβενίτης αγιογράφος και ηγούμενος Αθανάσιος. Το μοναστήρι είχε καταστραφεί με την άλωση της Κωνσταντινούπολης και σώθηκαν μόνο η εκκλησία και ο τρούλος. Επί 70 χρόνια έμεινε έρημο. Το 1729 είχε γύρω στους 60 μοναχούς και τον επίσκοπο Δοσίθεο ο οποίος δώρισε στο μοναστήρι μια έντυπο Αγία Γραφή που χρονολογούνταν από το 1544.»

40° 00.747'n, 20° 52.964'e γεφύρι Σκαρβένας, βλάχικα «Πούντε Μάρε» Μεγάλο Γεφύρι

        Βρυσοχώρι, 4 εκκλησίες, 22 βρύσες, θέα προς την Τσουκα Ρόσσα

40° 00.051'n, 20° 53.201'e Βρυσοχώρι, εκκλησία Άγιος Χαράλαμπος στην κεντρική πλατεία
«Η διαδρομή από το Βρυσοχώρι μέχρι τον Γυφτόκαμπο μένει αξέχαστη κυρίως για την επική θέα στην «Τσούκα Ρόσσα» (Κόκκινη Κορφή στα βλάχικα) της Τύμφης.»          
Το Βρυσοχώρι κάηκε στις 18-10-43 & 07-44 απ’ τους Γερμανούς (6) & στην διάρκεια του Εμφύλιου
39° 59.835'n, 20° 53.249'e γεφυράκι Κουίτσας περιοχή από π.οικογ. έξοδο δίπλα δρόμο 

Μετά τον Βίκο, ο πιο γνωστός προορισμός στο Ζαγόρι είναι οι καταρράκτες στο Ηλιοχώρι. Οι καταρράκτες – μας είπαν τον Οκτώβριο του 2022 – έχουν νερό όλο τον χρόνο.

39° 58.805'n, 20° 54.712'e Ηλιοχώρι, εκ. Αγ. Νικολάου. Αιωνόβιο πλατάνι διάμ.11μ. πλατεία
39° 58.505'n, 20° 55.032'e 3 καταρράκτες στην περιοχή Μπάλτα ντι Στρίγκα (στα βλάχικα  η μικρή λίμνη της κραυγής).                Κατάβαση 1χλμ σε 30’ σε απότομο μονοπάτι και ανάβαση σε 40’-50’ από το ίδιο απότομο μονοπάτι.

39° 58.255'n, 20° 57.307'e Η Λάιστα ή Λαΐστα ναός Παμμέγιστων Ταξιαρχών (1770). Η Λάιστα δημιουργείται το 1580 στα 1020μ υψόμετρο με την ένωση των χωριών Λάκκα (ελληνόφωνο) και Λάσσετε (βλαχόφωνο). Καταστράφηκε ολοσχερώς το 1943 από τους Γερμανούς (6). Κόκκινες στέγες & αρχοντικά σπίτια στην κορυφή του χωριού. Θέα στην Τσούκα Ρόσσα της Τύμφης. Μύλος.  

        Χωμάτινη διαδρομή 4x4, Λάιστα – Βοβούσα.

39° 57.791'n, 20° 57.150'e Λάιστα, αρχή χωματόδρομου. Ίσως αδιάβατος  τον χειμώνα.
39° 55.774'n, 20° 57.260'e Βρύση Τσούκα στα 1350 μέτρα υψόμετρο. 
39° 56.221'n, 21° 02.676'e Βοβούσα, αρχή ασφάλτινου δρόμου (34χλμ, 1 ώρα + 35’).

                Χωμάτινη διαδρομή 4x4, προς Λίμνες Λάκκου.

39° 57.128'n, 20° 54.334'e αρχή δασικής διαδρομής 5 περίπου χλμ και υψομ. διαφ. 300μ. 
39° 57.207'n, 20° 53.127'e Λίμνη Αρβανίτα, κοντά λίμνες Λάκκου. Θέα προς Τσούκα Ρόσσα

Μονοδένδρι–Γεφύρι Κλειδωνιάς–Γεφύρι Κόνιτσας–Ηλιοχώρι–Λάιστα–Σ. Στάνη 131 χλμ. σε 4 ώρες 

39° 56.123'n, 20° 55.040'e Γυφτόκαμπος Σκαμνέλι, «Σαρακατσάνικη Στάνη». Επτά καλύβια (παλιά σπιτάκια Σαρακατσαναίων κτηνοτρόφων), κονάκια, μαντρί, στρούγκα, κιόσκι, αργαλειό, τυροκομείο, δασκαλοκάλυβο, εκκλησάκι και άλλα καλύβια συνθέτουν το σκηνικό της Σαρακατσάνικης Στάνης, στη θέση Γυφτόκαμπος. Πρόκειται για υπαίθριο μουσείο, που αναπαριστά τον αυθεντικό τρόπο ζωής των κτηνοτρόφων Σαρακατσαναίων σ’ ένα από τα ομορφότερα δάση της Ελλάδας.

Σαρακατσάνοι 

Ο Στέφανος Γρανίτσας χαρακτηρίζει τους Σαρακατσάνους ως τους «καταλαγότερους Έλληνες», ο καθηγητής Δημήτρης Γεωργακάς απέδειξε ότι η σαρακατσάνικη διάλεκτος είναι απαλλαγμένη από ξενισμούς και τους θεωρεί επίσης αρχαίο νομαδικό φύλο, ενώ η εθνογράφος Αγγελική Χατζημιχάλη, η οποία επίσης έζησε με τους Σαρακατσάνους, υποστηρίζει την καταγωγή τους από νομαδικά φύλα της αρχαίας Ελλάδας, τονίζοντας την ομοιότητα της σαρακατσάνικης τέχνης με την τέχνη της Γεωμετρικής εποχής. 

Σύμφωνα με έρευνα που πραγματοποιήθηκε στον Τομέα Γενετικής, Ανάπτυξης και Μοριακής Βιολογίας του Τμήματος Βιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και στον Τομέα Γενετικής του Ανθρώπου του Πανεπιστημίου Newcastle Upon Tyne, οι Σαρακατσάνοι παρουσιάζουν γενετική ομοιότητα με τον υπόλοιπο ελληνικό πληθυσμό. Ο ανθρωπολόγος Άρης Πουλιανός στην σχετική έρευνά του συμπεραίνει πως οι Σαρακατσάνοι αποτελούν τον αρχαιότερο λαό της Ευρώπης και πως η γλώσσα τους, αμιγώς ελληνική, πρωτοεμφανίζεται στα βουνά της Πίνδου και συνδέεται με την πρωτοελληνική γλώσσα, ενώ υποστηρίζει πως οι Σαρακατσάνοι αποτελούν την απόδειξη της αυτοχθονίας των ελληνικών φύλων και της αβασιμότητας της «ινδοευρωπαϊκής θεωρίας». 

Οι Σαρακατσάνοι, είχαν και έχουν εντυπωσιακή ομοιογένεια, στη γλώσσα, στα ήθη, τα έθιμα και τον τρόπο ζωής. Διακρινόταν σε τέσσερις κύριες ομάδες πληθυσμού ανάλογα με τη γεωγραφική τους θέση. Οι ομάδες αυτές περιελάμβαναν τους Ηπειρώτες, τους Κασσανδρινούς, τους Μωραΐτες και τους Πολίτες (κατά αλφαβητική σειρά), ενώ το κριτήριο της κατάταξης συνήθως, ήταν ο ευρύτερος τόπος διαμονής (χειμερινή κατοικία, χειμαδιά) και οι συγγενικοί δεσμοί της ομάδας.

Οι Ηπειρώτες Σαρακατσάνοι είναι η ομάδα πληθυσμού με τον πιο περιορισμένο χώρο μετακινήσεων (λόγω μορφολογίας εδάφους), και περιλαμβάνει γενικά τους Σαρακατσάνους της Ηπείρου. Οι Ηπειρώτες ξεχειμώνιαζαν συνήθως, στη Νότιο Ήπειρο και στα παράλια της Θεσπρωτίας. Το καλοκαίρι κατευθύνονταν προς τη δυτική πλευρά της Πίνδου (κυρίως την περιοχή Ζαγορίου) έως τα όρη της Βορείου Ηπείρου (στην Αλβανία).

Σαρακατσάνοι.  Του Νίκου Ζυγογιάννη, πρώην πρόεδρου Πανελλήνιου Συλλόγου Σαρακατσαναίων.

Ένα πανάρχαιο ελληνικό φύλο, με αρχική κοιτίδα τα Άγραφα διασκορπίστηκαν το 18ο αιώνα σε όλη την Ελλάδα. Ως νομάδες κτηνοτρόφοι μετακινούνταν διαρκώς, το καλοκαίρι στα βουνά, στους κάμπους το χειμώνα. 
Η επικρατέστερη ετυμολογία του ονόματός τους δηλώνει τον ανυπότακτο χαρακτήρα τους κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, από την τουρκική λέξη καρά (=μαύρος) ή σαράν (=φορτώνειν) και την τουρκική μετοχή κατσιάν (=φυγάς, ανυπότακτος).
Η γλώσσα τους, ελληνική με στοιχεία της Αρχαιοελληνικής διαλέκτου, απαλλαγμένη από ξένα στοιχεία, παράλληλα με τη διατήρηση της αυθεντικότητας των εθίμων, κανόνων συμπεριφοράς και διαβίωσης αποδεικνύει την πανάρχαια ελληνικότητά τους. Σε αυτά τα στοιχεία στηρίζεται και η διάκριση τους από τους Βλάχους (Βλαχόφωνους Έλληνες), που μιλούσαν εκτός από τα ελληνικά και τα Βλάχικα Το μόνο κοινό στοιχείο ήταν το κτηνοτροφικό επάγγελμα.
Η οικονομική και κοινωνική ζωή των Σαρακατσαναίων ήταν οργανωμένη με ένα είδος συνεταιρισμού, το «Τσελιγκάτο», για την καλύτερη παραγωγική συνεργασία και διάθεση των κτηνοτροφικών τους προϊόντων. Ο τσέλιγκας (αρχιποιμένας) -πλούσιος κτηνοτρόφος με πολλά πρόβατα- ήταν ο αρχηγός, επιφορτισμένος με υποχρεώσεις που αφορούσαν τα οικονομικά, αλλά και τα κοινωνικά προβλήματα του τσελιγκάτου. Η διαβίωσή τους εξασφαλίζονταν στο «κονάκι», ένα καλύβι φτιαγμένο με σάλωμα. Η Σαρακατσάνικη οικογένεια ήταν πατριαρχική. Αυστηρή πειθαρχία και άγραφοι, απαρασάλευτοι νόμοι όριζαν τη συμπεριφορά του κάθε μέλους της.
Η εκπαίδευση τους ήταν στοιχειώδης, λόγω των συνεχών μετακινήσεών τους. Αλλά η πίστη τους στα θρησκευτικά και λατρευτικά έθιμα, καθώς και στις παραδόσεις, ήταν μεγάλη. Η χαρά και η λύπη ήταν συνυφασμένη με ένα μεγάλο κύκλο εκδηλώσεων και ιεροτελεστιών που τηρούσαν με ευλάβεια. Ο γάμος ήταν ένα πολυδιάστατο κοινωνικό φαινόμενο με έναν κύκλο πράξεων και συμβόλων. Τα τραγούδια τους αποτελούν παρακαταθήκη για τους νεότερους, στην προσπάθεια για τη διατήρηση της εθνικής και πολιτιστικής ταυτότητας του λαού μας. Οι χοροί τους λεβέντικοι, έχουν την καταγωγή τους στον αρχαίο ελληνικό ρυθμό. Η φλογέρα ήταν το κατεξοχήν μουσικό όργανο του Σαρακατσάνου τσοπάνη.
Τα έργα της λαϊκής τέχνης είναι εμπνευσμένα από την καθημερινή ζωή τους και έχουν πρακτική αξία: υπέροχα ξυλόγλυπτα και όμορφα υφαντά. Η χαρακτηριστική σοβαρότητα των σκούρων χρωμάτων στις φορεσιές, τα υπέροχα χρώματα και σχέδια στις μικρές ποδιές από χοντρό μάλλινο ύφασμα, ο ολοκέντητος κόκκινος φλάμπουρας του γάμου με θέματα αυστηρής συμμετρίας ανάμεσα και γύρω από τις τέσσερις γωνίες του σταυρού είναι μερικά από τα στοιχεία της Σαρακατσάνικης τέχνης.
Η συμβολή των Σαρακατσαναίων στην επανάσταση του 1821 ήταν αποφασιστικής σημασίας. Πολλά είναι τα ονόματα Σαρακατσάνων αρματολών και κλεφτών. Αλλά και κατά τον Μακεδονικό Αγώνα η συμμετοχή τους υπήρξε αμέριστη, επίσης αντιστάθηκαν σε όλους τους κατακτητές.
Από τη δεκαετία του 1950 και μετά οι Σαρακατσαναίοι άρχισαν να εγκαταλείπουν τα βουνά, εγκαταστάθηκαν σε πόλεις και χωριά και ασχολούνται με κάθε είδους επαγγέλματα. Όμως, οι αρχές τους και οι αξίες της ζωής δεν άλλαξαν… Πολιτιστικοί σύλλογοι, λαογραφικά μουσεία, έντυπο υλικό (εφημερίδες και περιοδικά), συνέδρια και ημερίδες, το πανελλήνιο αντάμωμα (στο Περτούλι Τρικάλων την τελευταία Κυριακή του Ιουνίου) και άλλα τοπικά διατηρούν ζωντανή την εθνική και πολιτιστική μνήμη των σύγχρονων Σαρακατσάνων.

        Ταβέρνα Στάνη. Ανοιχτά Κυρ – Πέμ – Παρ – Σάβ. Πάρτε πρώτα τηλέφωνο. Όταν περάσαμε εμείς ήταν κλειστά λόγω κάποιων προβλημάτων.

         Χωμάτινη διαδρομή 4x4, Γυφτόκαμπος – Βοβούσα.

39° 55.597'n, 20° 54.900'e Γυφτόκαμπος αρχή χωματ/μου. Ίσως αδιάβατος  τον χειμώνα.

«Από το κατάφυτο οροπέδιο του Γυφτόκαμπου ξεκινά μια από τις πιο συναρπαστικές διαδρομές -αυστηρά μόνο για οχήματα με κίνηση στους τέσσερεις τροχούς- που θα σας βγάλει στη Βοβούσα του Αν. Ζαγοριού όπου θα πατήσετε και πάλι άσφαλτο μετά από 27 25 χιλιόμετρα και 1 ώρα + 10 λεπτά (χρόνος Google Maps).

39° 55.774'n, 20° 57.260'e Βρύση Τσούκα (υψ. 1350) από όπου θα έχετε την καλύτερη θέα στην οροσειρά της Τύμφης, τον Γυφτόκαμπο, τον Σμόλικα και το Μιτσικέλι. Από εδώ… θα κατηφορίσετε προς Βοβούσα αφού απολαύσετε την αεροπορικών διαστάσεων θέα στην κοιλάδα του Αώου. Η προτεινόμενη διαδρομή είναι βατή μόνο λίγους μήνες το χρόνο ενώ χρειάζεται προσοχή να μην μπερδευτείτε και πάρετε το δρόμο για Λάιστα η κάποιον από τους τυφλούς παράδρομους.»

39° 56.221'n, 21° 02.676'e Βοβούσα, αρχή ασφάλτινου δρόμου.

Φτάνοντας στο Γυφτόκαμπο – πριν το Σαρακατσάνικο χωριό - θα δείτε αριστερά σας ερχόμενοι από Βόρεια, δεξιά σας ερχόμενοι από Τσεπέλοβο) ένα λασπωμένο ανηφορικό δρόμο (συνήθως υπάρχει ταμπέλα) αν τον ακολουθήσετε θα βρεθείτε μετά από 8 6.5 χιλιόμετρα γερής ανάβασης στη Βρύση Τσούκα. 

Την Τετάρτη 26 Δεκεμβρίου 2022 που περάσαμε εμείς ο χωματόδρομος ήταν στεγνός - βατός και με χαμηλό σεντάν - βρήκαμε μόνο λίγη λάσπη στη μικρή παράκαμψη προς τη στέρνα της Βρύσης Τσούκα - δεν είδαμε βρύση - και μία μικρή λακούβα με νερό πριν το διάσελο. Σε όλες τις διασταυρώσεις υπήρχαν μπλε πινακίδες με ένδειξη είτε προς Βοβούσα είτε προς δασικό δρόμο. Η διαδρομή ήταν μεν ωραία με όμορφα φθινοπωρινά χρώματα αλλά έχουμε διασχίσει και καλύτερες. Έχω την εντύπωση ότι το δάσος με τα πανύψηλα δένδρα στο φιδίσιο ασφάλτινο κομμάτι Βοβούσα - Φλαμπουράρι είναι πιό εντυπωσιακό. Στο βίντεο δείχνω 4' από τα πιό φωτεινά περάσματα της διαδρομής. 

Μας άρεσε η θέα της Τύμφης με την Τσούκα Ρόσσα στα δεξιά, από το διάσελο.

Ενδεικτικός χρόνος: Σαρακατσάνικη Στάνη – Βρύση Τσούκα – Βοβούσα – Λίμνη Πηγών Αώου – Μονοδένδρι 146 χλμ. σε 3 ώρες και 45 λεπτά.

Εμείς μετά τη Βοβούσα συνεχίσαμε προς Λίμνη Πηγών Αώου και Μέτσοβο.

39° 54.014'n, 20° 53.207'e Σχόλιο στο διαδίκτυο. Εμείς ΔΕΝ πήγαμε. Μετά τον Γυφτόκαμπο, 7 χλμ. πριν το Σκαμνέλι, αξίζει μία στάση στο  Μπόκοβο (υπάρχει πινακίδα) στο παλιό μονοπάτι, μήκους 200 περίπου μ., που σε 5’ σε οδηγεί σ’ ένα μικρό ξέφωτο. Στην άκρη του υπάρχουν μικροί βράχοι. Ανεβαίνοντας στους βράχους θα βρεθείτε  στο χείλος της Χαράδρας του Χάβου και το θέαμα από εδώ είναι μεγαλόπρεπο. Το τοπίο εναλλάσσεται, άλλοτε είναι κατάφυτο από πεύκα και έλατα κι άλλοτε διακόπτεται από απόκρημνους βράχους και γυμνές κορυφές. Ρεματιές και ρυάκια προσφέρουν μοναδικό θέμα και ακρόαμα. Οι δύο επιβλητικοί βράχοι, η Κούστα και ο Κοζιακός συμπληρώνουν την ανεπανάληπτη ζωγραφιά.

                  Διαδρομή 4x4 Γυφτόκαμπος – Μακρίνο 14 χλμ. 42’

39° 54.947'n, 20° 54.257'e αρχή δασικού χωματόδρομου
39° 52.934'n, 20° 56.372'e βρύση Μιάλου, ξωκλήσι Αγίας Μακρινής
39° 52.089'n, 20° 57.288'e έξοδος σε άσφαλτο προς Μακρίνο

39° 54.714'n, 20° 50.965'e Σκαμνέλι, Άγιοι Απόστολοι (1793). Κάηκε το 1912… 

                                                Εδώ οι τσίγκινες στέγες είναι περισσότερες από τις πέτρινες.
39° 54.584'n, 20° 50.695'e Μονή Αγίας Παρασκευής. Προσβάσιμη με τα πόδια από καλντερίμι πριν τα κατάλοιπα των πελασγικών τειχών. 

39° 54.271'n, 20° 49.199'e Τσεπέλοβο, χώρος (?) στάθμευσης μερικά μ. απ’την πλατεία.
39° 54.338'n, 20° 49.149'e Τσεπέλοβο, λιθ/τη πλατεία, Αι Νικόλας 1753, τάφος Γ. Βηλαρά
                    Τσεπέλοβο, Τσούφλειο φαρμακείο (1874) στην πλατεία πίσω από την εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Λίγα μέτρα μετά το Τσούφλειο φαρμακείο δίπλα στην βρύση του Κονόμου θα δείτε το ομώνυμο γεφύρι του Κονόμου ή Οικονόμου..
39° 54.385'n, 20° 49.246'e Τσεπέλοβο, εκκλησία Κοίμησης Θεοτόκου.

Χωμάτινη     διαδρομή Τσεπέλοβο – Γεφύρι Μύλου 8.5 χλμ 26’

39° 54.110'n, 20° 49.287'e Τσεπέλοβο, αρχή χωματόδρομου, αριστερά από το γήπεδο
39° 53.346'n, 20° 49.474'e Βρύση Άνθα
39° 53.254'n, 20° 49.419'e Γεφύρι Τσεπέλοβου ή Χάτσιου στο Σκαμνελιώτικο ρέμα.
39° 53.240'n, 20° 49.295'e Παλαιογέφυρο 200μ. περίπου δυτικά από το γεφύρι του Χάτσιου και στην είσοδο του φαραγγιού «Βικάκι». Μέσω μονοπατιού στη δεξιά πλευρά του Σκαμνιώτικου ρέματος. Προσοχή στους γκρεμούς!
39° 53.069'n, 20° 49.385'e Γεφύρι Κοβάτσαινας (1817). Δίπλα (δυτικά) στον χωματόδρομο.
39° 53.239'n, 20° 48.701'e Μ.Αγ.Ιωάννη Ρογκοβού 1028 Α του Καπέσοβου ΝΔ Τσεπέλοβου
39° 51.680'n, 20° 47.697'e δίτοξο Γεφύρι Μύλου (1748). Δίπλα του εκκλησιαστικός μύλος.

«Μια μικρή παράκαμψη σχεδόν μέσα στο χωριό Κήποι με πινακίδα που γράφει γεφύρι Μύλου σε λίγα μέτρα με το αμάξι και θα δεις ένα από τα ποιο όμορφα θα έλεγα γιατί θυμίζει πολύ παλιά κατασκευή και είναι πολύ όμορφο με τις καμάρες του. Δεν είναι ψηλό αλλά είναι αυτό που το κάνει να ξεχωρίζει από άλλα και στην απέναντι πλευρά του υπάρχει ένα παλιό πέτρινο κτίριο πού πιθανό να ήταν ο μύλος, δεν πήγα να δω λόγω χρόνου.» (Ηλίας Αυγέρης)

«Βρίσκεται έξω από τους Κήπους και γεφυρώνει το Μπαγιώτικο ρέμα. Το όνομά του προέρχεται από τον γειτονικό εκκλησιαστικό μύλο που υπάρχει ανακαινισμένος μέχρι και σήμερα. Σύμφωνα με την επιγραφή που υπήρχε πάνω από το μεσόβαθρό του, κατασκευάστηκε το 1748. Εξυπηρετούσε τις μετακινήσεις προς τις καλλιεργήσιμες εκτάσεις της περιοχής και όσους ήθελαν να πάνε από τους Κήπους στην Ελάτη και στη συνέχεια στα Γιάννενα. Είναι τρίτοξο, με τα δύο μεγαλύτερα τόξα του να έχουν άνοιγμα περίπου 9 μέτρων το καθένα, ενώ η τρίτη μικρότερη ψευδοκαμάρα έχει άνοιγμα 3 μέτρα. Για στηθαία έχει κάθετους, ψηλούς αρκάδες.» (Γιάννης Κατσέας)

Κοντά στο γεφύρι Μύλου στα ΝΑ το γεφύρι Πετσιώνη.

39° 51.589'n, 20° 47.991'e Γεφύρι Πετσιώνη. Γραφικό σε όμορφη τοποθεσία. Ερχόμενοι από Κήπους, το μονοπάτι που οδηγεί στο γεφύρι ξεκινάει στα δεξιά του δρόμου 50μ πριν την κόκκινη πινακίδα και φτάνει ψηλά στο γεφύρι με αποτέλεσμα να κρύβεται το μέγεθός του. Διασχίστε το και κατεβείτε δεξιά στην όχθη του ποταμού για να το δείτε ολόκληρο. Στις 25 Οκτωβρίου 2022 είχε τρεχούμενο νερό.

Κήποι, λιθόστρωτα καλντερίμια, πέτρινα σπίτια, Μονή Μπάγιας στο δάσος.

39° 51.942'n, 20° 47.496'e Κήποι, εκκλ. Αγίου Νικολάου (1779), καμπαναριό με ρολόι
39° 51.899'n, 20° 48.169'e Κήποι, Μονή Παναγίας Μπάγιας
39° 51.818'n, 20° 47.623'e Κήποι, Λαογραφικό μουσείο «Αγάπιος Τόλης».
39° 51.853'n, 20° 47.542'e Κήποι, κεντρική πλατεία δίπλα στον κεντρικό δρόμο.

39° 51.871'n, 20° 47.354'e Μικρός χώρος στάθμευσης – υπάρχει και μεγαλύτερος λίγο πριν & αριστερά – προς Γεφύρι Κοντοδήμου ή Λαζαρίδη, στο φαράγγι Βικάκι. Κτίστηκε το 1753 (η πινακίδα γράφει 1764) από τον Τόλη Κοντοδήμο από το Βραδέτο, διερμηνέα της Γαλλικής πρεσβείας στην Πόλη, στο ρέμα Βικάκη. Παλιότερα εδώ κοντά υπήρχε ο μύλος του Λαζαρίδη. Φαίνεται από τη νέα γέφυρα. Εύκολα προσβάσιμο από τον κεντρικό δρόμο μέσω μονοπατιού < 120 μ. στη δεξιά πλευρά. Σώζεται σε εξαιρετική κατάσταση. Δίπλα του ο εντυπωσιακός κάθετος βράχος της Καντήλας που προσφέρεται για αναρρίχηση.

39° 51.703'n, 20° 47.178'e τρίτοξο γεφύρι του Πλακίδα ή Καλογερικό. Από τα πιό ωραία γεφύρια του Ζαγορίου. Αρχικά ήταν ξύλινο. Το 1814 κτίστηκε το πέτρινο με χρηματοδότηση του ηγούμενου της Μονής Προφήτη Ηλία της Βίτσας, Σεραφείμ που διέθεσε 20.000 γρόσια, εξ’ ου και το δεύτερο όνομά του. Το μοναστήρι είχε στο σημείο αυτό υδρόμυλο με νεροτριβή. Το 1865 το επισκεύασε ο Αλέξης Πλακίδας και το 1912 το συντήρησε ο Ευγένιος Πλακίδας. Βρίσκεται στο Ζαγόρι, κοντά στο χωριό Κήποι (Μπάγια)

39° 51.751'n, 20° 46.945'e πέτρινοι «πύργοι» στις όχθες του Βοϊδομάτη.

        Κουκούλι (στην 2η ημέρα / διαδρομή)

39° 51.777'n, 20° 46.631'e ξωκλήσι Αγίας Παρασκευής, σε λόφο, πλάι στο φαράγγι του Βίκου. Θέα. Σταθμεύουμε στον κεντρικό δρόμο απέναντι απ’ τη διασταύρωση από/προς Κουκούλι και ανηφορίζουμε με τα πόδια 5-10’ στο – πέτρινο στην αρχή – μονοπάτι μέσα στο δάσος. 

39° 51.734'n, 20° 46.516'e Γεφύρι του Νούτσου ή Κόκκορου ή Κόκκορη στον Βοϊδομάτη, με τη μοναδική καμάρα του (24μ μήκος και 13μ ύψος) βρίσκεται μεταξύ των χωριών Κουκούλι, Δίλοφο και Κήποι στο Κεντρικό Ζαγόρι δίπλα στη νέα γέφυρα. Πρωτοχτίστηκε το 1750 με χρήματα του Νούτσου Κοντοδήμου απ’ το χωριό Βραδέτο, αλλά πολλές φορές χρειάστηκε να επισκευασθεί ή και να χτιστεί από την αρχή. Στη συντήρηση ή την ανακατασκευή του συμμετείχαν πολλοί, ανάμεσα στους οποίους ο μυλωνάς Γρηγόρης Κόκκορης από το Κουκούλι (1910) από τον οποίο πήρε το ένα από τα δύο ονόματά του. Σώζεται σε καλή κατάσταση. Εδώ συναντήσαμε τον Ντέρεκ από το Άμστερνταμ - όχι το επίθετό του δεν είναι βαν κάτι, είπε γελώντας - με την βαρυφορτωμένη μοτοσυκλέτα του και μου ζήτησε να τον φωτογραφήσω με φόντο "αυτό το απίθανο γεφύρι"! Μπήκε - είπε - στην Ελλάδα το πρωί από την Αλβανία και κάθε λίγο και λιγάκι σταματάει να φωτογραφίσει αυτά τα πανέμορφα τοπία!

380 39° 51.297'n, 20° 46.451'e Γεφύρι Καπετάν Αρκούδα (Γεώργιος Λεπιντάτος 1856-1906). Εύκολη πρόσβαση δίπλα στο δρόμο με χώρο στάθμευσης. Δίπλα το μνημείο του Μακεδονομάχου οπλαρχηγού Γεώργιου Λεπιντάτου που σκοτώθηκε εδώ σε αψιμαχία με τούρκους στις 6 Αυγούστου 1906 και από τότε οι ντόπιοι έδωσαν στο Γεφύρι του Οβριού ή του Λάβδα το όνομά του.

Δίλοφο. Όμορφο χωριό αλλά όχι το πιο όμορφο από τα 46 που γράφουν στο διαδίκτυο. 

«…θεωρείται το ομορφότερο χωριό του Ζαγοριού. Διατηρεί στο ακέραιο την αυθεντική του μορφή, χωρίς σύγχρονες παρεμβάσεις και διανοίξεις δρόμων, καθώς έχει χαρακτηρισθεί από το υπουργείο πολιτισμού παραδοσιακός οικισμός και «ιστορικός τόπος».

Η παλιά του ονομασία ήταν Σοποτσέλι, δηλαδή «νερότοπος». Κατηφορίζοντας το  κεντρικό καλντερίμι θα βρεθείτε στην όμορφη πλατεία με το ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου και την παλιά αγορά. Σε μικρή απόσταση βρίσκεται το ψηλότερο κτήριο του Ζαγοριού, αυτό της οικογένειας Μακροπούλου. Υπάρχουν παραδοσιακοί ξενώνες και καλές ταβέρνες.»

«Δίλοφο ένα μικρό διαμάντι. Θα αφήσετε το αυτοκίνητο στην είσοδο του χωριού και θα προχωρήστε με τα πόδια. Λίγα μέτρα μετά την είσοδο, σας υποδέχεται ένα εντυπωσιακό πέτρινο αρχοντικό, προϊδεάζοντας σας για τον αρχιτεκτονικό πλούτο του Δίλοφου. Πρόκειται για το σπίτι του Λουμίδη (του γνωστού Λουμίδη με τους καφέδες). Το Δίλοφο υπήρξε ένα από τα πιο εύρωστα χωριά της περιοχής. Κάθε βήμα θα σάς αποκαλύπτει και μια πτυχή της αλλοτινής του ακμής. Φαρδιά καλντερίμια, ζαγορίσια αρχοντικά από επιδέξια πελεκημένες πέτρες δημιουργούν ένα μοναδικό οικιστικό σύνολο. Η πλατεία του με τον πλάτανο, απρόσμενα μικρή, γλυκύτατη, περιτριγυρισμένη από αυστηρά πέτρινα οικοδομήματα (μεταξύ των οποίων και η Αναγνωστοπούλειος Σχολή), μοιάζει με θεατρικό σκηνικό.»

Αρχοντικό Μακροπούλου στην είσοδο και ξενοδοχείο Δίλοφο. Στον δρόμο προς την πλατεία μας προσπέρασε μεγάλο και καλά οργανωμένο γκρουπ πεζοπόρων από το Ισραήλ που πήγαιναν προς το φαράγγι του Βίκου. 

39° 51.095'n, 20° 45.911'e χώρος στάθμευσης, στην είσοδο του χωριού. Περπάτημα.
39° 51.209'n, 20° 45.923'e εκκλησία κοίμησης Θεοτόκου (1850)
39° 51.183'n, 20° 45.893'e ? Αναγνωστοπούλειος Σχολή (1855) στην πλατεία του Δίλοφου

39° 50.586'n, 20° 45.930'e Γεφύρι Αγίου Μηνά στον Ξηροπόταμο, δίπλα στον δρόμο. Πήρε το όνομά του από το διπλανό εκκλησάκι του Αγίου Μηνά.

επιστροφή προς Βίτσα - Μονοδένδρι.  

4η ημέρα…  130 χλμ  3 ώρες & 40’ Μονοδένδρι – Βίτσα – Κήποι

39° 51.732'n, 20° 50.832'e Νεγάδες. Η εκκλησία Αγ. Γεωργίου (1792) & μέσα! Ο δρόμος περνάει μέσα από δάσος με βελανιδιές. Στο χωριό μένουν ελάχιστοι κάτοικοι.

        Χωμάτινη διαδρομή 8.5 χλμ σε 28’

39° 51.839'n, 20° 51.009'e Νεγάδες αρχή «κεντρικού» χωματόδρομου
39° 51.170'n, 20° 51.418'e διαστ. δεξιά (ΝΔ) προς Φραγκάδες, αριστ.(ΒΑ) προς Μακρίνο 
39° 50.370'n, 20° 52.073'e έξοδος στην άσφαλτο προς Φραγκάδες

39° 51.053'n, 20° 53.040'e γεφύρι Μπογδάνη ή Μπογκντάν Βόρ. Φραγκάδων. Δυσπρόσιτο.

        Φραγκάδες, θέα στα βουνά, αρχιτεκτονική, γεφύρια… 

39° 49.816'n, 20° 53.041'e Φραγκάδες, Εκκλ. Αγίου Δημητρίου με το εξαγωνικό καμπαναριό 

            Νερόμυλος Βαλέκα, Μύλος Αλεξανδρή.

39° 49.261'n, 20° 52.954'e Δίτοξο γεφύρι Πετσιώνη Φραγκάδων. Εντυπωσιακό!  Από Φραγκάδες για Λεπτοκαρυά σε 2,8 χλμ στρίβουμε Δεξιά σε χωματόδρομο, υπάρχει μικρή ενημερωτική πινακίδα. Κατηφορίζουμε τον δύσβατο σε πολλά σημεία χωματόδρομο για τα επόμενα 1400 μέτρα, μέχρι μια διασταύρωση με παλιό πέτρινο εικονοστάσι. Στρίβουμε δεξιά και φτάνουμε σε 200 μέτρα. 

39° 49.448'n, 20° 54.789'e Λεπτοκαρυά, εκκλ. Αγίου Αθανασίου
39° 49.387'n, 20° 54.849'e Λεπτοκαρυά, εκκλ. Αγίου Νικολάου, ΝΑ «Παλιομονάστηρο»

          Δόλιανη (Νέο Αμαρούσιο),γεφύρι, βράχος «Κουρί» κάγκελα,θέα
39° 49.289'n, 20° 57.118'e Δόλιανη, προαύλιο εκκλησίας Κοίμησης Θεοτόκου. Κοντά γεφύρι

39° 47.892'n, 20° 57.739'e ξωκλήσι Αγίας Παρασκευής κοντά στον βράχο «Κουρί»
39° 47.818'n, 20° 57.662'e βράχος «Κουρί», σιδερένια σκάλα/κάγκελα, θέα, ξωκλ.Άι Νικόλα

39° 46.734'n, 20° 57.215'e Γεφύρι Γκαλντερούσιας 1867 δίπλα στη νέα γέφυρα (Άραχθου)
39° 46.118'n, 20° 57.603'e Γεφύρι Τσίπιανης ή Γρεβενιτίου ή Καργκούνη ή Πασπαλιάρη. Χτίστηκε το 1875 με χρήματα του Αναστάση Πασπαλιάρη και κατοίκων του Γρεβενιτίου. Ξεχωρίζει λόγω του οξύκορφου τόξου του. Δίπλα στη νέα γέφυρα, πάνω από τον ποταμό Βάρδα – παραπόταμο Άραχθου – στον δρόμο προς Γρεβενίτι & πριν το Τρίστενο. 

Άμπελος (Τσίπιανη). Κοντά το πέτρινο γεφύρι της Τσίπιανης.

Μηλιωτάδες 1χλμ Ν το πέτρινο τοξωτό γεφύρι του Καμπάρ Αγά

παράκαμψη ΒΑ σε κυκλική διαδρομή 1 ώρας και 80 περίπου χλμ …

39° 45.393'n, 20° 59.908'e (Η) Λιάπη (συνοικισμός της Ιτέας), εκκλ. Κοίμησης Παναγίας
39° 45.874'n, 21° 00.645'e Ιτέα (Ντουχάνιστα), Αγία Παρασκευή.
39° 46.349'n, 21° 01.681'e Πέτρα, Άγιος Νικόλαος, βράχοι στην «Αγ.Παρασκευή
39° 45.247'n, 21° 01.136'e Αγία Παρασκευή, Μ. Αγ.Τριάδας σε βράχο στο εγκατ/νο χωριό

                Αγία Βαρβάρα

39° 44.436'n, 21° 01.657'e ξωκλήσι Αγίας Μαρίνας με το βουνά (Λάκμος?) πίσω του…

                  Δεμάτι (κοινότητα με Αγ. Βαρβάρα, Αγ. Γεώργιο, Βουτανσαίους)

Βουτανσαίοι, Άγιος Γεώργιος επιστροφή προς Μηλιωτάδες και Γέφυρα Καμπέρ Αγά…

μικρή παράκαμψη ΝΑ προς…Ποταμιά, ΜΟΝΟ αν υπάρχει χρόνος και διάθεση…

39° 43.452'n, 20° 57.780'e Γέφυρα Καμπέρ Αγά (1750-1800). Χαμηλό μονότοξο γεφύρι κοντά στο χωριό Μηλιωτάδες, στη συμβολή των ποταμών Βάρδα και Ζαγορίτικου, ιδιαίτερα γνωστό λόγω του ύψους και του πλάτους του που δεν βρίσκεις όμοιό του.  Την κατασκευή του χρηματοδότησε ο Καμπέρ Αγάς, ο τούρκος διοικητής της πόλης των Ιωαννίνων. Κοντά υπήρχε και χάνι ιδιοκτησίας του.

Μετά την γέφυρα Καμπέρ Αγά, μπορούμε να συνεχίσουμε νότια προς τους Λιγκιάδες, που σύμφωνα με την Βικιπαίδεια ανήκουν κι αυτοί στο Ανατολικό Ζαγόρι αν και δεν είναι «πίσω από το βουνό». Είναι μπροστά στο Μιτσικέλι με εντυπωσιακή θέα στη λίμνη Παμβώτιδα και στα Ιωάννινα.

39° 44.113'n, 20° 56.087'e Καρυές, Αγία Παρασκευή
                                                Καβαλλάρι. Το παλιότερο χωριό στα Ζαγοροχώρια.
39° 44.534'n, 20° 54.853'e Καβαλλάρι, εκκλ. Αγίας Τριάδας 1748 σε οχυρωματική θέση.
39° 44.806'n, 20° 54.529'e γεφύρι του Ανδρέα (1891) στο ρέμα «Μπότες»
39° 45.954'n, 20° 51.999'e Ανθρακίτης (ή Καμινιά ή Καμνιά) εκκλ. Κοίμησης Θεοτόκου. Ωραίο χωριό μέσα σε όμορφο δάσος.
39° 46.148'n, 20° 52.203'e γεφύρι στο ρέμα Ζαβογιάννη 
                                                Διπόταμο ή Στολοβό, σλάβικα η περιοχή επίπεδη σαν τραπέζι. Ωραίο πετρόχτιστο χωριό. Κιόσκι δεξιά πριν το χωριό. Παράκαμψη (3.5 χλμ σε 7’) x 2

39° 47.429'n, 20° 50.684'e τρίτοξο γεφύρι Καλουτά ή Μύλου (1812) χωματόδρομος δίπλα στο ρέμα. ΔΕΝ καταφέραμε να πλησιάσουμε λόγω του κατεστραμένου τσιμεντένιου περάσματος στο ρέμα. Στην αρχή του χωματόδρομου είχαν τοποθετήσει κορίνα.

39° 47.872'n, 20° 50.625'e Μονή Βισικού ή Βισοκού (1114).
39° 46.924'n, 20° 50.192'e Καλουτάς, Άγιος Αθανάσιος  
39° 46.891'n, 20° 50.121'e  ?  Καλουτάς, μικρό γεφύρι στη «Βρύση του Δεσπότη» (1763). Καλουτάς, Αγ. Παρασκευή, Μεταμόρφωση Σωτήρος, ίχνη Ρωμαϊκού φρουρίου. 
Μανασσής. Το χωριό κάηκε 23-10-43 απ’ τους Γερμανούς (6).
39° 47.447'n, 20° 49.299'e Μανασσής. Άι Γιώργης 1780
39° 47.138'n, 20° 48.097'e Δικόρυφο αρχή χώμα προς Μιτσικέλι (σλάβικα=φωλιά αρκούδας)

                                                Σε 1.4 χλμ η διασταύρωση στο διάσελο με θέα στην Παμβώτιδα
Μιτσικέλι, ορεινή διάσχιση με 4x4 11.5 χλμ σε 30’
39° 46.677'n, 20° 47.339'e διασταύρωση στο διάσελο στα 1250μ περίπου
39° 45.423'n, 20° 48.218'e δεξιά φουρκέτα σαν ενδιάμεσο σημείο 
39° 44.933'n, 20° 47.593'e τέλος χωματόδρομου Αγ. Απόστολοι-Κρανούλα. Θέα Παμβώτιδα
39° 47.002'n, 20° 47.930'e Άγ.Ιωάννης 1898 θέα/φωτό από εξώστη/καμπαναριό στα 1200μ

39° 47.216'n, 20° 48.084'e Δικόρυφο (Δίκορφο ή Τζοντίλα), Άγιος Μηνάς ο Αιγύπτιος 1778. Κτήριο Αρρεναγωγείου στη γραφική πλατεία που μοιάζει με σκηνικό του Θεόδωρου Αγγελόπουλου. Η ελάχιστη τουριστική αξιοποίηση θυμίζει το παλαιό Ζαγόρι. 

Ελάτη, θέα προς φαράγγι Βίκου και οροσειρά Τύμφης. Καταστράφηκε στις 15-07-1943 από τους Γερμανούς (6)
39° 49.638'n, 20° 44.749'e Ελάτη, Άγιος Γεώργιος (1806, ερείπια?)

Ασπράγγελοι η παλιά Ντοβρά. Η έδρα του δήμου Ζαγορίου

39° 49.413'n, 20° 43.717'e εκκλησία Παναγίας 1915
39° 49.304'n, 20° 43.701'e κεντρικό πηγάδι
39° 49.329'n, 20° 43.658'e εκκλ. Αϊ Νικόλα, κάηκε από τους Γερμανούς στις 15-07-1943 (6).  
39° 48.108'n, 20° 44.167'e Μονή Ντοβράς (Γεννήσεως Θεοτόκου Ασπραγγέλων)

        Βίτσα - Μονοδένδρι

Το Ανατολικό Ζαγόρι και ειδικά η ΝΑ πλευρά του, είναι η λιγότερο γνωστή και η λιγότερο αξιοποιημένη περιοχή του Ζαγορίου. Οι ταπεινοί  οικισμοί της περιοχής δεν διαθέτουν την αίγλη και την τουριστική υποδομή των  υπόλοιπων χωριών του Κεντρικού και του Δυτικού Ζαγορίου.  Πιστεύω όμως ότι οι πευκόφυτοι δρόμοι προς την Βοβούσα, η τεχνητή λίμνη των πηγών Αώου είτε τους συνδυάσετε με επίσκεψη στην Βάλια Κάλντα είτε στο Μέτσοβο εκεί κοντά, είναι προορισμοί που σίγουρα αξίζουν την προσοχή μας. 

Άραχθος: Ο ποταμός που οι όχθες του ενώνονται με περίπου 55 πέτρινα γεφύρια

5η ημέρα (επιστροφή)…

                                                Μονοδένδρι – Βίτσα – Δίλοφο – Κήποι

39° 50.683'n, 20° 48.655'e γεφύρι Ντόβρης, 200μ από τον δρόμο, κρυμμένο στη βλάστηση

39° 49.225'n, 20° 52.373'e γεφύρι Ρουστιάρας ΝΔ Φραγκάδων ρέμα Λίνας. Μονοπάτι 150μ.

Οδηγώντας από Κήπους προς Φραγκάδες συναντάμε την διασταύρωση προς Διπόταμο. Περνάμε την διασταύρωση (χωρίς να στρίψουμε για Διπόταμο) και ακολουθούμε τον πρώτο χωματόδρομο που θα βρούμε στο δεξί μας χέρι. Οδηγούμε πάνω στον χωματόδρομο για περίπου 1 χιλιόμετρο και βρίσκουμε διάσελο με εικόνισμα. Από το εικόνισμα ακολουθούμε το μονοπάτι και μετά από 150 μέτρα το γεφύρι.

39° 49.162'n, 20° 51.739'e ξωκλήσι Άγ. Χριστόφορου, στη διασταύρωση προς Φραγκάδες. Φραγκάδες – Λεπτοκαρυά – Δόλιανη

                Καστανώνας, εκκλ. Παναγίας & Αγίου Αθανασίου (1798) ?
39° 51.969'n, 20° 58.003'e Μακρίνο, στην πλατεία εκκλ. του  Άι Νικόλα & το καμπαναριό.
39° 52.232'n, 20° 58.161'e γεφύρι Αγίου Μηνά 1748, κοντά ήταν ο μύλος Χάνου-Χάρβαλη
39° 52.385'n, 20° 58.660'e Ελατοχώρι, ερείπια Αι Νικόλα, Άγιος Γεώργιος στην πλατεία

            Βοβούσα ή Βωβούσα μέχρι το 1940, απ’ το αρχαίο όνομα του Αώου (Βοϊούσα). Μπαϊεάσα στα βλάχικα. Το πιο απομακρυσμένο χωριό του Ανατολικού Ζαγορίου. Στις 23-10-1943 καταστράφηκε από τους Γερμανούς (6). Κοντά ο εθνικός δρυμός Πίνδου (Βάλια Κάλντα).
Στο κέντρο του χωριού υπάρχει μεγάλο μονότοξο γεφύρι χτισμένο το 1748  που συνδέει μέχρι και σήμερα τις δύο όχθες του Αώου που είχαν νερό αλλά πολύ λιγότερο από προηγούμενες επισκέψεις μας. 
39° 56.179'n, 21° 02.915'e Εκκλ. Αγ.Γεωργίου (1814) σώθηκε απ’ την καταστροφή του 1943
        Εκκλησία Αγίας Παρασκευής

39° 55.895'n, 21° 02.865'e μικρό γεφύρι Λα Πουντίκα στο Ασπρόρεμα/Αρούλου Άλμπου βλ

        Χωμάτινη διαδρομή 4x4 από Βοβούσα-Γυφτόκαμπο ή Λάιστα.

39° 56.221'n, 21° 02.676'e Βοβούσα, αρχή χωματόδρομου.
39° 55.774'n, 20° 57.260'e Βρύση Τσούκα στα 1350 μέτρα υψόμετρο 
39° 55.597'n, 20° 54.900'e Γυφτόκαμπος τέλος χωματόδρομου

Εναλλακτική διαδρομή Βοβούσα – Βάλια Κάλντα – Λίμνη Πηγών Αώου. Έξω από το Ζαγόρι, 50 χλμ σε 1 ώρα & 45 λεπτά (απόσταση και χρόνος από το Google Maps).           

39° 57.289'n, 21° 06.124'e Βάλια Κάλντα. Βορεινή είσοδος / έξοδος.
39° 55.506'n, 21° 07.889'e Φυλάκιο του Δασαρχείου.
39° 54.184'n, 21° 08.831'e πινακίδα προς Αρκουδόρεμα.
39° 53.275'n, 21° 15.134'e Βάλια Κάλντα. 2 Νότια είσοδος / έξοδος ΒΑ των Μηλιών.
39° 50.125'n, 21° 11.790'e Βάλια Κάλντα. 1 Νότια είσοδος / έξοδος ΝΔ των Μηλιών
Συνεχίζουμε προς την Τεχνητή Λίμνη Πηγών Αώου ή συνεχίζουμε προς το Ανατολικό Ζαγόρι…

                                                Δίλακκο (ή Σέσσα ή Σέσο ή Σέσι) εκκλησία Αγίου Αθανασίου.

                                                Φλαμπουράρι, κάηκε από τους Γερμανούς το 1942 & το 1943 (6)
39° 51.487'n, 20° 59.335'e μνημείο στην βόρεια είσοδο του χωριού (εγκαταλελειμμένο κι απεριποίητο).
39° 51.284'n, 20° 59.461'e Φλαμπουράρι στην πλατεία - δίπλα στον κεντρικό δρόμο - η εκκλησία του Αγ. Νικολάου (1774)

39° 51.073'n, 20° 59.452'e κιόσκι με πηγή δίπλα στον δρόμο

39° 49.313'n, 20° 58.747'e Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου Βοτσάς ή Παναγίας Πωγωνιώτισσας του 672 από τον βυζαντινό αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Δ’ Πωγωνάτο. Νερά…

39° 48.941'n, 20° 58.506'e πέτρινο γεφύρι Κούρτιας (Άραχθου) μέσω χωματόδρομου.

                                                Παράκαμψη 9.1 χλμ 16’ x 2 αν υπάρχει χρόνος /  διάθεση.
39° 48.398'n, 21° 00.271'e Γρεβενίτι το γεφύρι της βρύσης!
39° 48.312'n, 21° 00.190'e εκκλησία Κοίμησης Θεοτόκου
39° 48.044'n, 20° 59.874'e μνημείο 22 εκτελεσθέντων από την γερμανική μεραρχία  «Εντελβάϊς» το 1943 (6)    
                                                Τρίστενο (Ντρεστενίκο), αρχιτεκτονική, καλντερίμια
39° 47.580'n, 21° 00.104'e Άγιος Γεώργιος (1793) στην πλατεία  
39° 47.538'n, 21° 00.306'e ? νερόμυλος 1853,  πηγή των Νυμφών?
39° 47.523'n, 21° 00.291'e καταρράκτες, 5 λεπτά από την πλατεία του Τρίστενου.
39° 46.768'n, 20° 58.810'e γεφύρι Τρίστενου (Γκούρας) ή Αβραμίδη.  Επιστροφή Βόρ

39° 49.740'n, 21° 00.723'e Λίμνη Ζορίκα, μικρή με σκουρόχρωμα νερά, φρέσκα κι αρκετά μαραμένα νούφαρα μέσα σε δάσος με ψηλά δένδρα δίπλα στον δρόμο προς την τεχνητή Λίμνη Πηγών Αώου.

39° 50.027'n, 21° 03.556'e Διαστ. προς Τσούκα Ρόσσα πριν το κύριο από τα 7 φράγματα 
39° 51.894'n, 21° 01.773'e Κορυφή Τσούκα Ρόσσα 1985μ (όχι της Γκαμήλας). Θέα!
                                                17 χλμ, 50’ από Φλαμπουράρι, 10 χλμ, 35’ από Λ. Αώου. 

Η Τεχνητή Λίμνη Πηγών Αώου δημιουργήθηκε μετά την κατασκευή των 7 υδροηλεκτρικών φραγμάτων της ΔΕΗ το 1987 & «γέμισε» το 1990. Η επιφάνειά της είναι 9 τχ σε υψόμ.  1350μ. στο οροπέδιο της Πολιτσάς, στους πρόποδες του Μαυροβουνίου, 15 χλμ ΒΔ του Μετσόβου.

Το χαρακτηριστικότερο ίσως σημείο της συγκεκριμένης λίμνης των πηγών Αώου είναι η μεγάλη (συγκριτικά με την επιφάνεια της λίμνης) χερσόνησος που ξεκινά από τα νοτιοανατολικά της και με βορειοδυτική φορά κόβει την επιφάνεια στα δύο και σχηματίζει δύο μεγάλα φιόρδ, ένα στο βόρειο τμήμα και ένα στο νότιο. Η άκρη της χερσονήσου αυτής καταλήγει να δημιουργεί ανυψούμενη ένα υπέροχο φυσικό παρατηρητήριο της λιμναίας έκτασης των 9 km2 , της παραλίμνιας περιοχής, αλλά και των βουνών που δεσπόζουν στο γύρω τοπίο.

Η στάθμη βρίσκεται στο υψηλότερο σημείο της περίπου στα τέλη του μήνα Μαΐου. Αρχίζει να χαμηλώνει τον Ιούνιο και συνεχίζει έτσι μέχρι περίπου το μήνα Σεπτέμβριο ή Οκτώβριο, οπότε παρατηρούνται και τα χαμηλότερα υψόμετρα της στάθμης. 

39° 49.339'n, 21° 04.479'e Φωτό. Γύρος Τεχνητής Λίμνης πηγών Αώου περίπου 36 χλμ
39° 49.044'n,  21° 07.478'e έξοδος σε χώμα στη χερσόνησο. Δεν ξέρω αν φτάνει σε παραλία

39° 50.770'n, 21° 08.906'e Καταφύγιο Πηγών Αώου. Θέα! (5 χλμ σε 13’) x 2

39° 43.977'n, 20° 57.946'e Avin στους Μηλιωτάδες (2.049 17-10-22)

                                                Μέτσοβο – Εγνατία – Κηφισιά 480 χλμ 5 ώρες και 10’

39° 32.721'n, 20° 51.115'e ΣΕΑ Olympus Plaza (Avin, 2.062 19-10-2022) Επισκοπικό προς Αντίρριο. Από το Επισκοπικό (στην Ιόνια οδό κοντά & Νότια των Ιωαννίνων, 36 χλμ από τους Μηλιωτάδες) μέχρι την Νέα Κηφισιά είναι 404 χλμ σε 4 ώρες (χωρίς τις στάσεις).

Την Τετάρτη 26 Οκτωβρίου 2022, στο βενζινάδικο ο μοναδικός υπάλληλος - έφτιαχνε καφέδες και πούλαγε πατατάκια - μας έγραψε κανονικά κι όταν μετά από αρκετά λεπτά πήγα στο κατάστημα και ρώτησα αν θα μας βάλει βενζίνη ή να φύγουμε, απάντησε ότι είναι μόνος του και να κάνουμε ότι θέλουμε! Φύγαμε και ΔΕΝ θα ξαναενοχλήσουμε τον «κουρασμένο» και μάλλον αγενή «εργαζόμενο» στο  πρατήριο βενζίνης στο ΣΕΑ Επισκοπικού στο ρεύμα προς Αθήνα.

Λίγα λεπτά πριν και λίγα λεπτά μετά τη γέφυρα Ρίου – Αντιρρίου λειτουργούν διόδια. Σύνολικά 3 σταθμοί διοδίων σε λίγα χλμ

                                                Στάση στον ΣΕΑ 5 χλμ μετά τα διόδια του Ρίου.

Ο δρόμος από την Εγνατία μέχρι τη σκοτεινή πλέον Γέφυρα Ρίου – Αντιρρίου και εν συνεχεία μέχρι την Κηφισιά ήταν σχεδόν άδειος!

Φτάσαμε στην Κηφισιά στις 22:20 το βράδυ της Τετάρτης 26 Οκτωβρίου 2022.